وەزیری دارایی و ئابوریی حكومەتی هەرێم باس لە گۆڕانكارییەكانی ناو پڕۆژە یاسای بودجەی عێراق دەكات و ڕایدەگەیەنێت، حكومەتی هەرێم پاشەكەوتی مووچەی كردوە بەقەرز، ئەمەش دەیسەلمێنێت كە پلانی هەیە ئەو قەرزە بداتەوە.
ئاوات جەناب نوری، وەزیری دارایی هەرێم لەپەیامێكدا ئاماژەی بەوەكردووە، “ئێمە پاڵپشتین بەو ڕێككەوتننانەی بە ئامادەبونی محەمەد شیاع سودانی لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان كردومانە، پابەندین بەو رێككەوتننامەی كە لە 18ی (نیسان)ی 2023 لەنێوان وەزیری نەوتی هەرێم لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراقی واژۆكراوە، بۆیە هەر دەستكارییەك كرابێت بەبێ ئاگاداری و گفتوگۆ لەگەڵ حكومەتی هەرێم، دەستكاریی پڕۆژەیاسای بودجەیە و ناكۆكیی دەستورییە، بە تایبەت بڕیارێكی دادگای فیدڕاڵی هەیە، بڕیاری ژمارە 35 ڕێگری لەوە دەكات پەرلەمان دەستكاریی ئەو ناوەڕۆكانە، بكات كە لە حكومەتەوە دەچن بۆ پەرلەمان، واتە لیژنەی دارایی مافی ئەوەیان هەیە دەستكاریی ژمارەكان بكەن یان لە نێوان بڕگە و ماددەكان گواستنەوە بكەن، بەڵام مافی زیاددكردن یان تەرككردنی ناوەڕۆكیان نییە”.
وەزیری دارایی ئاماژەی بەوەكردووە، ئەوەی بۆ ئێمە جێگەی نیگەرانیە ئەو گۆڕانکارییانەی کردویانە، پێمانوایە ئەوە ئاسانکاری بۆ هەردولا دروست ناکات، بە پێچەوانەوە ڕێککەوتنی هەردوولا قورس دەکات و بۆ تێکدانی پەیوەندیی هەرێم و بەغدایە.
ڕاشیگەیاندووە، ماددەی 13 و 14 زۆر دەستکاری کراوە، لە بڕگەی دوەم (ا) دەستکاریی وشەی “تسلیم” و “تصدیر” کراوە، لە کاتێکدا مافی ئێمە لە موڵکداریەتیی سامانە سروشتییەکانی هەرێم بە شێوەیەکی گشتی ئەو مافەی لە ئێمە سەندوەتەوە و بە پێی ماددەی 111 و 112ی دەستوری عێراق ئەو مافە پارێزراوە بۆ گەل، لە ماددەی 112 پێناسەی کردوە دەڵێت “هەرێم و پارێزگاکان” و لێرەدا مافی ئێمەی پێشێل کردوە، سەرباری ئەوەی ڕێککەوتنمان هەیە لەسەرئەوەی پڕۆسەی نەوتی ئێمە شایەنی بەدواداچونە لەلایەن چاودێریی دارایی حکومەتی فیدڕاڵ و هەرێم، لەگەڵ کۆمپانیای چاودێریی جیهانی، لێرەدا ئەوەیان زیاد کردوە، کە لە دوای هەموو ئەمانە لەلایەن وەزارەتی داراییی عێراقی وردبینی بۆ بکرێتەوە زیادکردنی ئەو بڕگەیەش کێشە دروستکردنە.
وەزیری دارایی دەشڵێت: “لە بڕگەی (د) قەرزێکی تی بی ئای هەیە، کاتی خۆی کردمان بە 10 ساڵ، لە ڕێککەوتنی بودجەی 2021 کرا بە حەوت ساڵ، ئەوان کردویانە بە پێنج ساڵ، خۆی بڕی بودجەی هەرێم 12.67٪ بە ناهەقە و بەبێ پرسکردن بە هەرێم لە 17٪ کەمکراوەتەوە، ئێمە بەو مەرجە بەوە ڕازی بوین لە مانگی 10 سەرژمێری بکرێت و بەپێی ئەمە ئەو ژمارەیە دابنرێت، چونکە بەپێی ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق، ڕێژەی کورد نزیکەی 14٪ـی عێراقە نەک 12٪. لێرەدا وەکو ئەوەیە قورسایی بخەنە سەر ئەو بودجەی بۆ ئێمە دانراوە، نزیکەی 90 یان 80 ملیار خۆی لە خۆیدا ئەو ئەرکەی لەسەریەتی پێی بەڕێوە ناچێت، ئەوەشیان بۆ زیاد کردوە”.
ڕوونیشی كردۆتەوە، لە بڕگەی پێنج لە ماددەی 14 لیژنەیەک دروستدەکرێت بۆ بەدواداچونی ئەو ماوەی پێشو واتە لە 2004 بۆ 2022 ئێمە وەکو حکومەتی هەرێم پێشوتر ڕازی بوین لەسەر ئەمە و خۆشمان بۆی ئامادە کردوە، بەڵام لێرەدا شتێکی تریان زیاد کردوە، بەپێی ئەو ناوەڕۆکەی دەڵێت “لەلایەن هەردولا دەبێت قبوڵ بکرێت” ئەوە لابراوە، وەک ئەوەیە حکومەتی ئیتیحادی هەموو بڕیار و مەرجەکانی خۆی بسەپینێت و ئێمەش هیچ ڕامان نەبێت لەسەری.
وەزیری دارایی ئەوەشی خستۆتەڕوو، “لە بڕگەی 7 میلاکاتیان هێناوە، گوایە ژمارەی هەموو فەرمانبەرانی ئێمە پێشکەشی وەزارەتی دارایی کراوە و لەلایەن چاودێریی دارایی وردبینی بۆ کراوەتەوە، دەتوانین بڵێین ئەوە بیدعەیە، لێرەدا زیادەیەکی بۆ کردوە الشاغل و المشغول، بۆ زانیاری ئەو بابەتەمان لەگەڵ وەزارەتی دارایی بڕاندۆتەوە، کێشەیان بۆ دروستکردوین لەسەر ژمارەی میلاکاتی داوامان کردوە ئێمە 681 هەزارمان هەیە و داوامانکردوە ژمارەیەکمان بۆ زیاد بکەن تاوەکو کێشەی یەکەمەکان و وانەبێژان و گرێبەستانی پێ چارەسەر بکەین، لێرەدا 20 هەزارێکیان کەم کردۆتەوە”.
ئاشكراشی كردووە، “کێشەیەکی تر ئەوەیە دایان ناوە ئەگەر لە تێڕوانین ناکۆک بین، لە ماوەی 15 ڕۆژدا ڕاستەوخۆ بودجەی هەرێم ببڕدرێت، بۆچی دەبێت لەسەر جیاوازیی ڕا، ملیۆنێک و 270 هەزار مووچەخۆری ئێمە سزا بدرێن؟”.
ئاوات جەناب نوری دەڵێت: “لە ماددەی 9دا هاتووە، دەبێت حکومەتی هەرێم پابەند بێت بەوەی کە مووچە یەکەم بێت، ئێمە خۆمان بەشی زۆری بودجەی هەرێممان داناوە بۆ مووچە، ئەمساڵ 9 ترلیۆنمان بۆ مووچە تەرخانکردوە کە هیچ ساڵێک پێنج ترلیۆن بۆ بودجەی هەرێم دانەنراوە لەلایەن حکومەتی عێراقەوە، لێرەوەش ئاشکرایە لە هەرێم تا مووچە دابین نەکرێت، هیچ شتێکی تر تەرخان ناکرێت”.
سەبارەت بە پاشەکەوتی موچەی فەرمانبەران، وەزیری دارایی ئاشکرای کردوە، “پاشەکەوتی مووچە لەبەر ئەوەی هاتۆتە ناو موزایەدەی سیاسی، تۆ کاتێک نوسراو دەکەیت بەبێ پارە، ئەو پارەیە چۆن دەدەی؟ بۆیە ئێستا سەیر بکەین ئەمە لەگەڵ ئەو پارەیەی هیچی بۆ دیاری نەکردوە، هیچ ژمارەیەکی بچوکیشت لە بودجەی هەرێم زیاد نەکردوە، لەگەڵ ئەوەی تی بی ئای مانگانە ڕەنگە بچێتە 170 یان 180 ملیار دینار، ئەمە چۆن دەدەی و کێشەکانی هەرێم چۆن چارەسەر دەکەی، حکومەتی هەرێم ئەو بڕەی کرد بە قەرز لەسەر حکومەت، چونکە پلانی هەیە بیداتەوە، پلانەکەش لەسەر پاشەکەوتی موچەیە”.
وتیشی، “ئەوەی ئێمە دەیکەین و پێویستیشە بیکەین و لەسەر هەردولامانە بیکەین، ئەو پارەیە بگەڕێتەوە، بە هیواین هەموی بگەڕێنینەوە بە جارێک، نەوەک بە ڕێژە، بەڵام خۆزگە هەموو لایەک لە موزایەدەی سیاسی دەردەچوو، خەمی گرنگمان ئەوە دەبوو چۆن خزمەت بە وڵاتەکەی خۆمان بکەین”.
