دانیار محەمەد عەلی- خوێندکاری کۆلێژی یاسا
مافی دەنگدان یەکێکە لە گرنگترین مافە مەدەنییەکان لە هەر کۆمەڵگایەکی دیموکراسیدا. ئەم مافە بنەڕەتییە بە هاوڵاتیان دەدات دەنگ بدەن لە هەڵبژاردنەکاندا و بەشداری بکەن لە دیاریکردنی چارەنووسی وڵاتەکەیان.
گرنگی مافی دەنگدان
مافی دەنگدان کۆڵەکەی سەرەکی دیموکراسییە، لە ڕێگەی دەنگدانەوە، هاووڵاتییان دەتوانن:
-نوێنەرانی خۆیان هەڵبژێرن بۆ پۆستە حکومییەکان
-کاریگەری لەسەر سیاسەت و یاساکان دابنێن
-حکومەت بەرپرسیار بکەن
-بیروڕای خۆیان دەرببڕن لەسەر کێشە گرنگەکان
بەبێ مافی دەنگدان، دیموکراسی مانای نامێنێت و دەسەڵات دەکەوێتە دەستی کەمینەیەکی بچووک.
مێژووی خەبات بۆ مافی دەنگدان
بەدەستهێنانی مافی دەنگدانی گشتی ئاسان نەبووە، لە زۆربەی وڵاتان، گروپە جیاوازەکان خەباتێکی درێژخایەنیان کردووە بۆ بەدەستهێنانی ئەم مافە:
– ژنان: لە زۆربەی وڵاتان، ژنان بۆ ماوەیەکی زۆر مافی دەنگدانیان نەبوو، بزووتنەوەی مافی دەنگدانی ژنان لە سەدەی نۆزدەهەمەوە دەستی پێکرد و لە زۆربەی وڵاتان لە سەرەتای سەدەی بیستەم سەرکەوتنی بەدەستهێنا.
– کەمینە نەژادییەکان: لە وڵاتانی وەک ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، کەمینە نەژادییەکان بۆ ماوەیەکی درێژ لە مافی دەنگدان بێبەش کرابوون.
بزووتنەوەی مافە مەدەنییەکان لە ساڵانی 1960 ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە بەدەستهێنانی مافی دەنگدان بۆ هەموو هاوڵاتیان.
– چینە هەژارەکان: لە زۆر وڵات، تەنها خاوەن موڵک و دەوڵەمەندەکان مافی دەنگدانیان هەبوو. خەباتی چینایەتی یارمەتیدەر بوو بۆ فراوانکردنی مافی دەنگدان بۆ هەموو چینەکانی کۆمەڵگا.
ئاستەنگەکانی بەردەم مافی دەنگدان لە جیهانی ئەمڕۆدا
سەرەڕای پێشکەوتنە گەورەکان، هێشتا ئاستەنگ هەن لەبەردەم جێبەجێکردنی تەواوی مافی دەنگدان لە زۆر شوێنی جیهان:
– سنووردارکردنی دەنگدەران: هەندێک وڵات یاسا و ڕێوشوێنی وا دادەنێن کە ڕێگری دەکات لە بەشداریکردنی هەندێک گروپ لە دەنگداندا.
– دەستکاریکردنی سنووری ناوچەکانی دەنگدان: ئەمە بریتییە لە گۆڕینی سنووری ناوچەکانی دەنگدان بۆ بەهێزکردنی لایەنێکی سیاسی.
– کاریگەری پارە لە سیاسەتدا: دەوڵەمەندان و کۆمپانیا گەورەکان دەتوانن کاریگەری زۆر لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنەکان دابنێن لە ڕێگەی بەخشینی پارەی زۆر.
– سیستەمی هەڵبژاردن: هەندێک سیستەمی هەڵبژاردن دەبنە هۆی ئەوەی کە دەنگی هەندێک کەس زیاتر بەهادار بێت لە هی کەسانی تر.
– نەخوێندەواری و نەبوونی هۆشیاری: لە هەندێک وڵات، نەخوێندەواری و کەمی هۆشیاری سیاسی ڕێگرن لەبەردەم بەشداریکردنی کاریگەر لە پرۆسەی دەنگداندا.
گرنگی پاراستن و بەهێزکردنی مافی دەنگدان
پاراستن و بەهێزکردنی مافی دەنگدان ئەرکێکی بەردەوامە، بۆ ئەم مەبەستە، پێویستە:
– پەروەردەی مەدەنی: پێویستە هاوڵاتیان لە تەمەنێکی زووەوە فێری گرنگی دەنگدان و چۆنیەتی بەشداریکردن لە پرۆسەی سیاسی بکرێن.
– چاکسازی لە یاساکانی هەڵبژاردن: یاساکان پێویستە بەردەوام پێداچوونەوەیان بۆ بکرێت بۆ دڵنیابوون لەوەی کە مافی دەنگدان بۆ هەموو هاوڵاتیان دەستەبەر دەکەن.
– چاودێری نێودەوڵەتی: ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان دەتوانن ڕۆڵێکی گرنگ ببینن لە چاودێریکردنی هەڵبژاردنەکان و دڵنیابوون لە پاککی و دادپەروەریان.
– بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا: تەکنەلۆژیای نوێ دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ئاسانکردنی پرۆسەی دەنگدان و زیادکردنی متمانە بە ئەنجامەکان.
مافی دەنگدان تەنها مافێک نییە، بەڵکو بەرپرسیارێتییەکی گەورەشە، هەر هاوڵاتییەک پێویستە بەهای ئەم مافە بزانێت و بە شێوەیەکی بەرپرسیارانە بەکاری بهێنێت، تەنها لە ڕێگەی بەشداریکردنی چالاک و هۆشیارانەی هەموو هاوڵاتیان لە پرۆسەی دەنگداندا دەتوانین دیموکراسییەکی بەهێز و کاریگەر بنیات بنێین کە بەرژەوەندی هەمووان دەپارێزێت.
لە کۆتاییدا، مافی دەنگدان تەنها ئامرازێک نییە بۆ هەڵبژاردنی نوێنەران، بەڵکو دەربڕینی دەنگی گەلە و هێزێکە بۆ گۆڕانکاری و پێشکەوتن لە کۆمەڵگادا. پاراستن و بەهێزکردنی ئەم مافە ئەرکی هەموو ئەوانەیە کە باوەڕیان بە دیموکراسی و مافەکانی مرۆڤ هەیە.
