ماوەی نزیكەی 40 ڕۆژ تێپەڕیوە، كە فەرمانبەران و خانەنشینان و هێزە ئەمنییەكان و خاوەن پێداویستییە تایبەتییەكانی هەرێمی كوردستان مووچەیان وەرنەگرتووە و چاوەڕێی واژۆیەكی وەزیری دارایی عێراقن و ئەویش هەر مانگەی مەرجێك دادەنێت بۆ مووچە، بەڵام كێشەی سەرەكی، كە تەوتینی مووچەیە هێشتا یەكلایی نەكراوەتەوە و ئەندامێکی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق ڕایدەگەیەنێت، مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم دوادەكەوێت، بەڵام نافەوتێت و هەر خەرج دەكرێت.
لەکاتێکدا بازاڕەکانی عێراق شاهیدی دۆخێکی پرسیار و دڵەڕاوکێن دوای دابەزینی نرخی نەوت، بەو پێیەی کە بڕبڕەی پشتی ئابووری عێراق پێکدەهێنێت، هاووڵاتیش بۆ دابینکردنی دارایی خزمەتگوزاری و مووچە و خەرجییەکانی دیکەی حکومەت زۆر پشت بە داهاتەکانی دەبەستن.
مستەفا گەرعاوی، ئەندامی لیژنەی دارایی عێراق لە چاوپێکەوتنێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، دواکەوتن لە دابینکردنی دارایی مووچەی فەرمانبەران بەهۆی کەمی پارەی نەختینەی داراییەوە هەیە، ئەم بابەتەش ڕوونە چونکە زۆربەی وەزارەتەکان و فەرمانگەكانی دەوڵەت بەدەست دواکەوتنی دارایی و خەرجکردنەوە دەناڵێنن بۆ مووچەی فەرمانبەرەکانیان.
دابینکردنی پارەی نەختینەیی
گەرعاوی ڕوونیکردەوە، پێشتر لە 16-18ی مانگدا هەندێک وەزارەت و دەستە مووچەی فەرمانبەرانیان دەدا، بەڵام ئێستا تا 26 دوادەخرێن، ئەم 10 ڕۆژە دواکەوتنیش دەگەڕێتەوە بۆ کێشەیەک لە دابینکردنی پارەی نەختینەیی.
ئاماژەی بەوەشدا کە “مووچەی فەرمانبەران بە گشتی وەکو باڵانسێک لە حکومەتدا مسۆگەر دەکرێت، بەڵام بەهۆی کەمیی پارەی داراییەوە وادەی داراییان دوادەکەوێت”.
وتیشی، “بەپێی دوایین کۆبوونەوەی لەگەڵ تایف سامی، وەزیری دارایی، دووپاتیکردەوە کە مووچەی فەرمانبەران بۆ مانگی ئاب بیمە کراوە”.
هاوکات فەرمانبەران لە عێراق لە چەند مانگی ڕابردوودا گلەیی ئەوەیان هەبووە، کە مووچەکانیان تا کۆتایی مانگ دواکەوتووە، لە کاتێکدا پێشتر لە ١٦ تا ٢٦ی هەموو مانگێک مووچەکانیان وەردەگیرا، ئەمە سەرەڕای ئەوەی تا ئێستا مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بۆ مانگی تەمموز (7) خەرج نەكراوە و بەردەوامیش لێدوانی جیاواز لەلایەن بەرپرسانی عێراق و هەرێمەوە دەدرێت و ئەوەش شەڕێكی دەروونی بۆ فەرمانبەران و مووچەخۆران دروست كردووە.
قەیرانی مووچە لە کوردستان:
ماوەی 40 ڕۆژ تێپەڕیوە و هێشتا فەرمانبەران و مووچەخۆرانی هەرێم بەگشتی چاوەڕێی ئەوەن مووچەی مانگی 7 وەربگرن و ئەندامانی هێزی پێشمەرگە و دەزگا ئەمنییەکانی تر زیاتر لە دوو مانگە چاوەڕێی ئەوەن پرسی لیستی مووچەکانیان لەلایەن حکومەتی فیدڕاڵی و کوردستانەوە یەکلایی بکرێتەوە و هەر بەرپرسەی وادەیەك بۆ دابەشكردنی مووچە باسدەكات.
بە وتەی پەرلەمانتارانی كوردی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لە كۆبوونەوەیان لەگەڵ تەیف سامی، وەزیری دارایی لە هەفتەی ڕابردوودا، وەزیری دارایی پێی وتبوون، كە، “ڕۆژی پێنج شەممە مووچەی فەرمانبەران لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدڕاڵیەوە خەرج دەكرێت” بەڵام چەند ڕۆژێك تێپەڕی و هێشتا مووچە خەرج نەكراوە و ئەمڕۆش مەسعود حەیدەر، كە بریكاری ئەو وەزارەتەیە وتوویەتی، “ئەمڕۆ بەشێكی مووچە خەرج دەكرێت و لە ڕۆژانی داهاتووشدا تەواوی مووچە خەرج دەكرێت.
هاوكات بەشێكی بەرپرسان لە بەغدا دەڵێن: لیستی مووچە كێشەی نەماوە و بەم زووانە مووچە خەرج دەكرێت، بەڵام بەشێكی دیكەی بەرپرسان و پەرلەمانتاران دەڵێن: لیستی مووچە وردبینی تەواو نەبووە و بەوەش هاتنی مووچە دوادەكەوێت و هۆكاری ئەوەش دەگەڕێننەوە بۆ “بوونی دامەزراندن و گرێبەستی نوێ، کە لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە ئەنجامدراون و مووچەی فەرمانبەران لە کوردستان گەیشتۆتە زیاتر لە یەک ترلیۆن دینار”.
دواكەوتنی ناردنی مووچە لە بەغداوە بۆتە كێشەیەكی گەورە بۆ فەرمانبەران، كە پێیان وابوو بە چوونی مووچە بۆ سەر بەغدا ئیتر كێشەی مووچە نامێنێت، بەڵام لە ئێستاشدا بەغدا شەڕی مووچە لەگەڵ هەرێم دەكات و دەیەوێت بەپێیی بڕیاری دادگای فیدڕاڵی بەرپرسانی هەرێم ناچار بە “تەوتین” بكات، بۆیە دواكەوتنی مووچە وایكرد، كە بایكۆت لە ژمارەیەك فەرمانگە سەرهەڵبداتەوە و فەرمانبەران هۆشداری ئەوە دەدەن، كە ئەگەر ئەم هەفتەیە مووچە نەدرێت، بایكۆتی سەرتاسەری دەستپێدەكاتەوە و مامۆستایانی وانەبێژیش جەختدەكەنەوە لە بایكۆتی هۆڵەكانی خوێندن، كە ئەگەر تاوەكو دەستپێكی دەوام بە هەمیشەیی دانەمەزرێنرێن.
فەرمانبەران لە هەرێمی کوردستان تووشی حاڵەتێکی شڵەژان بوون سەبارەت بە وەرگرتنی مووچە و بەروارەکانیان، ئەمەش کاریگەری نەرێنی لەسەر دۆخی ئابووری هەرێم هەیە.
بۆ هەرێم پارە نییە بەڵام پەرلەمانتاران دەیانەوێت مووچەكانی خۆیان زیادبكەن
پەرلەمانی عێراق لە دانیشتنی ڕۆژی چوار شەممەی ڕابردوودا ٧ی ئاب-دا دەنگیدا بە زیادکردنی مووچە و دەرماڵەی جێگرەکانی پەرلەمانتاران و ئەوەش هاووڵاتیان و فەرمانبەرانی نیگەران كرد و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی خرۆشاندووە و ناڕەزایی فراوانی لێكەوتۆتەوە.
سالم حەواس، پسپۆڕی کاروباری یاسایی، لە چاوپێکەوتنێکی ڕۆژنامەوانیدا ڕایگەیاند، “پەرلەمانی عێراق دەنگی لەسەر بڕیاری زیادکردنی مووچە و دەرماڵەی ئەندامەکانی دا بۆ هاوتای مووچە و دەرماڵەی وەزیر، هەروەها زیادکردنی ڕێژەی دەرماڵەی مەترسی فەرمانبەرانی پەرلەمان بەبڕی 30%ی مووچەیبنەڕەتی، كە ئەمەش پێشێلکردنی پرەنسیپی دادپەروەری کۆمەڵایەتی و پرەنسیپی دەرفەتی یەکسان لە ژێر ڕۆشنایی هەلومەرجی سەختی هاووڵاتی عێراقی، ڕێگریکردن لە یاسا گرنگەکان، کە دەست لە پێداویستییە کۆمەڵایەتی و مرۆییەکان دەدەن.
ئاماژەی بەوەشکرد، “وەسفکردنی یاسایی ئەندامێکی پەرلەمان بە پلەی بەڕێوەبەری گشتییە، کەواتە چۆن دەکرێ دەرماڵەی وەزیر بۆی تەرخان بکرێت بەپێچەوانەی یاسا، لەکاتێکدا بەبێ هۆکار قازانجی کردووە و بە ئارەزووی خۆی مافەکەی بەکارهێناوە هەروەها دەقە دەستوورییەکان، بە دەقی مادەی ١٦یشەوە، باس لەوە دەکەن، کە دەرفەتی یەکسان مافێکە کە بۆ هەموو عێراقییەکان دەستەبەر کراوە، دەوڵەتیش گەرەنتی دەکات، کە ڕێوشوێنی پێویست بگیرێتەبەر بۆ بەدیهێنانی ئەمە، لە کاتێکدا کە زۆرێک لە یاسا و بڕیاری نا سروشتی مرۆیی شکێنراون، لەوانەش یاسای پلەبەندی مووچە، ئەمە جگە لەوەی پێشێلکردنی دەقی مادەی ١٤ی دەستوور، کە تێیدا هاتووە: عێراقییەکان یەکسانن لەبەردەم یاسادا”.
“تەوتینی مووچە” لەنێوان هەولێر و بەغدا
بەپێی وتەی پەرلەمانتارانی كورد لە بەغدا، تەیف سامی، وەزیری دارایی بە محەمەد شیاع سودانی، سەرۆك وەزیرانی عێراقی ڕاگەیاندووە، كە ناچێتە ژیرباری هیچ كارێكی نایاسایی، چونكە هەرێم تا ئێستا پابەند نەبووە بە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بە تەوتینكردنی مووچەی فەرمانبەران و ئەوەش پێشێلكردنی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵییە، سەرەڕای ئەوەش ئەو لیستانەی مانگانە لەلایەن هەرێمەوە ڕەوانە دەكرێت هەر مانگەی بەجۆرێكە بەتایبەت لەڕووی زیادكردنی ژمارەی میلاكی فەرمانبەران.
بەدر لاید، پسپۆڕی دارایی و بانکی عێراقی ڕایگەیاندووە،”پرۆسەی تەوتینکردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم ئەگەر هەولێر و بەغدا لەسەری ڕێکبکەون لەماوەی کەمتر لە سێ مانگدا تەواو دەبێت”.
ئاماژەی بەوەداوە، “بەشێکی زۆری کێشەکانی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم دەگەڕێتەوە بۆ تەواونەکردنی پرۆسەی تەوتین، چونکە تەوتین پشت دەبەستێت بە داتا و زانیارییە دروستەکانی فەرمانبەران ولەسەر ئەو بنەمایەش حکومەتی عێراق داتابەیسێکی ڕاستەقینەی لەسەر فەرمانبەرانی هەرێم دەبێت”.
وتیشی، “بەگوێرەی ئەو زانیاریانەی لەبەردەستماندایە پڕۆسەی تەوتینکردن دەبێتە بنەما بۆ ناردنی مووچەی فەرمانبەران لە ساڵی 2025 دا، چونكە پڕۆسەی تەوتین، ساختەکاری و ناوی دووبارە و دوو مووچە، کە ئێستا لە لیستی مووچەی هەرێمدایە بنەبڕ دەکات”.
ئەمە لەكاتێكدایە، كە حكومەتی هەرێم پڕۆسەی (هەژماری من)ی ڕاگەیاندووە، كە جۆرێكی بە بانكی كردنی مووچەی مووچەخۆرانە و جەختی كردۆتەوە، كە ئەو بانكانەی بەشدارن لە پڕۆسەكەدا لەلایەن بانكی ناوەندییەوە مۆڵەتیان هەیە و باوەڕپێكراون.
