د. سەعید علی محمد
كاتێك سەرقاڵی خوێندنەوەم یان لە خوێندنی كتێبێك دەبمەوە ئەو پرسیارە بە خەیاڵمدا دێ : ئایا سیاسییەكان بۆ ناخوێننەوە ؟ سیاسییەكان بۆ نایەنە نێو جیهانی كتێب و خوێندنەوەوە؟ ئەو جیهانەی كە كورتە و پوختەی هەموو جۆرە زانست و عەقڵ و ئەزموون و وانە و ئامۆژگاری و مێژووی ڕابردوو و ئێستای تێدا دەست دەكەوێت!
باشە سیاسییەكان بە هەموو پێگە و پلە و پۆست و ناونازناو و ئاستەكانیانەوە چۆن ئەركی بەڕێوەبردنی حیزب و سیاسەت و وڵات و كۆمەڵگەیان لە ئەستۆ گرتووە ، چۆن بانگەشەی پێشخستنی وڵات و ئابووریی و كۆمەڵگە دەكەن ، چۆن دەتوانن وڵات و میللەت و نیشتمان لەم هەموو قەیران و گرفت و نەهامەتیانە ڕزگار بكەن ، لە كاتێكدا زۆربەی هەرە زۆریان بە ساڵێك كتێبێك ناخوێننەوە و، ئەوان لە شیوێكن و كتێب و خوێندنەوە و نوسینیش لە دۆڵ و شیوێكی تر!
ئێمە كاتێك تەماشای ڕابردوو دەكەین و چاوێك بەمێژوودا دەگێڕین دەبینین زاناكان و ئەدیب و نوسەرو شاعیرو، سەرجەم داهێنەرو حەكیم و عاقڵ و فەیلەسوفەكانیش سەرەڕای ئەوەی ژینگە و كۆمەڵگە و دەوروبەریان بە چەندین ئافەت و قەیرانی گەورەی وەك برسێتی و هەژاریی و نەفامی و نەخوێندەواریی و ستەم و خۆسەپاندنەوە ناڵاندوویەتی ، كەچی بەهیچ شێوەیەك وازیان لە كتێب نەهێناوە و پشتیان لە خوێندنەوە هەڵنەكردووە!
خۆ ئەگەر سەیری مێژووی هاوچەرخ بكەین و سەرنج بدەینە سەردەمی ئێستاو جیهان ئەمڕۆ زۆر بەڕوونی دەردەكەوێ كە نهێنیی پێشكەوتنی وڵاتان و گەشەی ئابووریی و هەیمەنەكردنی سیاسیی و عەسكەریی زلهێزەكان لە جیهاندا تەنها لە گرنگیدان بە زانست و مەعریفە و گەشەدان بە بواری تەكنەلۆژیا و توانا تایبەتە مرۆییەكاندا خۆی دەبینێتەوە ، كە هیچ گومانی تێدا نیە نوخبەی سیاسیی و سەركردەكان و ڕەمزە گەورەكان و بیریارو كەسایەتییە سیاسییە جیهانیە ناودارەكان سەرقافڵەی كاروانەكەن و پشكی شێریان لەم بوارو مەیدانەدا هەیە!
ساڵی (2020) سەرۆكی چین كە لە هەمان كاتدا ئەمینداری گشتی ( حیزبی شیوعی چین ) یشە فەرمان بە ڕاوێژكارەكان و ئەندام و لایەنگران و بەرپرسانی باڵای وڵاتەكەی دەكات برەو بە تواناكانیان بدەن و ڕۆژانە لە خوێندنەەوەی كتێب دانەبڕێن و لە هەوڵی بەردەوامی فێربوونی زانستە هاوچەرخەكاندا بن! سەرۆكی چین داوای لە پەرلەمانی وڵاتەكەی كرد (هەڵمەتی خوێندنەوە) لە ئەندامانی پەرلەمانەوە دەستپێبكات و، خەڵكی ئەو وڵاتەش لە گرنگیدان بە كتێب و خوێندنەوە هەمیشە و بەردەوام هۆشیار بكرێتەوە!
پەرلەمانی چین فەرمان و پلانی سەرۆكی وڵاتەكەی بە وردی جێبەجێكرد و، ئەوە بوو لەماوەی دوو ساڵدا (٢١٠٤ ) ڕاوێژكاری سیاسیی و بەرپرسی باڵای ئەو وڵاتە كە یەكێكە لە زلهێزە گەورەكانی جیهان و دووەم وڵاتی خاوەن ئابووریی بەهێزی جیهانە – سەدان كتێبیان خوێندەوە ، هەروەها لەڕێی سەكۆیەكی زانستیی ئەلیكترۆنیەوە بەناونیشانی (كۆنگرەی ڕاوێژكاریی سیاسیی گەلی چین) چەندان دیبەیت و بەرنامە و وتووێژی سیاسییان بۆ سازكراو، جۆرەها ڕاوبۆچوونی سیاسیی و ئابووریی و زانستییان لەنێوان خۆیاندا ئاڵوگۆڕ كرد ، ئەمە جگە لەوەی هەر لەماوەی ئەو دوو ساڵەدا دوو ملیۆن و (62) هەزار جار سەردانی ئەم سەكۆیە كراوە و نزیكەی (470) هەزار كۆمێنتی لەسەر تۆمار كراوە!
(بنیامین ناتانیاهۆ)ی سەرۆك وەزیرانی قەوارەی زایۆنیی لە یادگارییەكانی خۆیدا كە لە چوارچێوەی پەرتوكێكی (736) لاپەڕەییدا ساڵی (2022) بڵاوی كردوونەتەوە ، باسی گرنگی ڕۆڵی كتێب و خوێندنەوە دەكات لە بەهێزكردنی تواناكانیدا لە بواری دەركردنی بڕیارە سەخت و هەستیارە جۆراوجۆرەكاندا ، ناتانیاهۆ دەڵێ : حەزوو ئارەزوو و سەرقاڵ بوونی بە خوێندنەوەوە ڕۆڵی ئێجگار گەورەی هەبوو لە بەرەوپێشبردنی دەوڵەتی جولەكە و، بەدەستهێنانی پێشكەوتنی زانستیی و تەكنۆلۆژیی بێ وێنە بۆ قەوارەكەی!
ناتانیاهۆ دەڵێ : بەدرێژایی ساڵانی ڕابردوو بۆم دەركەوت كە سەرۆك وەزیران بەبێ تێگەیشتنی بنەڕەتیی بۆ ئابووریی و پڕۆسە سەربازییەكان و ئاشنابوون بەبواری زانست و تەكنەلۆژیا كەسێكی لاوازو بێ دەسەڵات و بێ توانا دەبێ لە بەرانبەر پسپۆڕان و شارەزایان و بەڕێوەبردنی وڵاتیشدا!
لەکوردستانی ئێمەشدا سەرنج بدەن و بەراوورد بکەن : جارێکیان لە بۆنەیەکدا چاوم بەئەندامێکی مەکتەبی سیاسیی یەکێک لە حیزبە سەرەکیەکانی کوردستان کەوت ، دوای هەندێ قسەوباس پرسیارێکم ئاراستە کردو وتم : جەنابی فڵان ! بەڕێزت چۆن سەرکردایەتیی حیزبێک و پرۆژە و بەرنامەیەکی سیاسیی گەورەو پانتاییەکی جەماوەریی بەرفراوان دەکەیت ؟ چۆن حیزبەکەت وپرۆژەکەت ووڵاتەکەت پێش دەخەی لەکاتێکدا من دڵنیام بەڕێزت لە ساڵێکدا کتێبێک ناخوێنیتەوە ؟! ئایا ئەم ئەرکە قورسە کە بەڕێزت هەڵتگرتووە پێویستی بە خۆچەکدار کردن بە تواناو هێزی عەقڵ و بیرو مەعریفەو تەغزیەکردنی زانستیی ومەعریفیی سیاسیی بەردەوام نیە؟! ئەم مۆدێل سیاسیی و مەکتەب سیاسیی و کۆلکە سیاسەتمەدارە – کە کوردستان بە نموونەیانەوە زۆر دەوڵەمەندە – لەوەڵامدا زۆر بەئاسانی وتی : واز لە فەلسەفە لێدان بێنن و وازمان لێ بێنن و یەخەمان بەردەن و سەرمان مەئێشێنن!
جا من ئەو بڕوایەم بۆ دروست بووە كە بەشێکی زۆر لە سیاسییەكانی لای ئێمە بە تایبەتی و هەندێک لە وڵاتانی تر بە گشتی قەت خوێندنەوە و كتێب بەشێك نەبووە لە ژیان و بەرنامە و پلانی ڕۆژانە و مانگانە و تەنانەت ساڵانەشیان ، باشترین بەڵگەش ئەو ئەنجام و بارودۆخ و قەیرانە سەختانەیە كە گەلەكانیان پێیانەوە گیرۆدە بوون ، ئەگەرنا دەكرا خۆیان و وڵاتەكانیان دەرباز بكەن ، یان هیچ نەبێ ڕادەی ئاسەوارە خراپەكانی ئەو بارودۆخ و قەیرانانە كەم بكەنەوە ، چونكە گومانی تێدا نیە زانست و مەعریفە و مێژووی ڕابردوو و دوو توێی كتێبەكان بایی ئەوەندە بیرۆكە و چارەسەری تێدایە یارمەتی ئەوان بدات و بەرچاو ڕوونییان پێ ببەخشێ و ڕێگاكەیان بۆ نزیك بكاتەوە و دەرمانی دەردەكانیان بۆ بكات ، بەڵام وا دەردەكەوێ – وەك ئەزموونیش سەلماندوویەتی – نوخبەی سیاسیی نەك تەنها لەگەڵ كتێب و خوێندنەوەدا پەیوەندییان باش و گەرموگوڕ نیە ، بەڵكو تەنانەت پەیوەندیان لەگەڵ نوخبەی ڕۆشنبیرو زاناو ئەهلی قەڵەم و نوسین و حیكمەتیش ساردو سڕو سست و لاوازە!
مەعلومە سیاسییەكان لەگەڵ لەحزە و بارودۆخ و تەكتیكدا مامەڵە دەكەن و- ئەوەندەی لە توانایاندا هەیە – هەوڵی بە یاساییكردنی واقیع و دەوروبەرو ڕووداوەكان دەدەن و، ئاڕاستەی ئارامیی و هێمنیی و ئاسایش دەچەسپێنن ، لە كاتێكدا نووسەرو ڕۆشنبیرو كەسانی قەڵەم بەدەست و خاوەن مەعریفە لەگەڵ خەونەكان و داهاتوو و تموحەكاندا مامەڵە دەكەن و، لە سنوورەكان و یاسا و ڕێساو چوارچێوە دیاریكراوەكان دێنە دەرەوە و ئەوەی لە كۆتاییدا ئامانج و مەبەستیانە تەنها ژیانی ڕۆحیی و كۆمەڵایەتیی خەڵك و هێنانە كایەی ئازادیی و دادگەریی و حەسانەوەی تاكەكانە!
پێدەچێ هەر ئەمەش وایكردبێ پەیوەندی نێوان ئەم دوو جۆر نوخبەیە هەمیشە پەیوەندییەكی خراپ و پڕ لە ئاڵۆزیی و گومان و ترس و بێ متمانەیی بێت ، بۆیە دەبینین زۆربەی سیاسییەكان هەوڵی ئەوە دەدەن زاناكان و نوخبە ڕووناكبیرەكە بەلای خۆیاندا ڕابكێشن ، ئیتر چ بە هەڕەشە و ترساندن بێت ، یان بەدڵخۆشكردن و بەخشش كردن بێت ، تەنها لەپێناو ئەوەدا كە تواناكانی بەرانبەر لە خزمەت پڕۆژە سیاسییەكانی خۆیاندا بەكاربهێنن! ئاشكرایە ئەم دیاردەیەش ئێستا هەمووان هەستی پێدەكەن كە ژمارەیەكی زۆر لە نوخبە ڕووناكبیرەكە بەدوای سیاسییەكانەوەن و لە خزمەت ئامانج و پڕۆژە و بەرنامەكانی ئەواندا بەكاردەبرێن!
بێ گومان ئەمە هۆكارێكی سەرەكی و بنەڕەتیە بۆ ئەوەی سیاسییەكان خۆیان لە سەرووی كتێب و زانست و مەعریفەوە ببینن و ئامادەنەبن خۆیان بە دنیای عیلم و مەعریفەوە سەرقاڵ بكەن و، نوخبە دەستبژێرەكەی نێو كۆمەڵگەش بە خزمەتگوزارو ژێر دەستە و ژێر فەرمانی خۆیان بزانن! بەڵام لە ڕاستیدا ئەمەیە هەڵە گەورەكە كە ئەوانی خلیسكاندووە و خۆیان و میللەت و وڵات و دەسەڵاتەكانیشیانی گیرۆدە و ئیفلیج كردووە.
ئەدیب و نووسەری بەناوبانگی فەڕەنسی (فیكتۆر هیغۆ) لە ساڵی (1870)ی زایینی كاتێك لە لەندەنەوە گەڕایەوە بۆ پاریسی زێدی خۆی ، پرسیارییان لێكرد : بۆچی ناپلیۆنی سێهەم تۆی لە فەڕەنسا دەكرد لە كاتێكدا تەنها ناكۆكی سیاسیی لەنێوانتاندا هەبوو؟ ئەویش ووتی : باسی ئەو ناكۆكیە ناكەم ، بەڵام دەبێ ڕای گشتی فەڕەنسا بزانێ كە زانا و ڕووناكبیر زۆر گەورەترن لە پیاوی سیاسی ، وە هەموو نازناوە سیاسییەكان چەندە گەورە و بەرزیش بن بەڵام لە ئاست ووشە و مەعریفە و قەڵەمدا لاوازو لەرزۆكن!! بۆیە (كیسنجەر)یش لە دووپات کردنەوەی هەمان بۆچوونەکەی (فیکتۆر هیغۆ) دا دەڵێ : لە ژیانی گشتیدا دەبێ تۆیش پشت بە سەرمایەی فیكریی و مەعریفیی خۆت ببەستیت كە ڕۆژانە كۆی دەكەیتەوە نەك هیچ شتێكی تر!!
ماوەتەوە بڵێم : ڕاستە لە كوردستاندا كتێبخانەكان چۆڵ بوون ، كڕیارو خوێنەری كتێب كەم بونەتەوە ، تەنانەت نوخبە ئەكادیمیی و چینە ڕۆشنبیرەكەش تەنها لە هەوڵی بەدەستهێنانی بڕوانامە و نازناوە زانستییە ئەكادیمییە بەرزەكان و خۆڕازاندنەوەی ڕواڵەتیەوەیە و لە كتێب و كتێبخانە دوور كەوتوەتەوە ، بەڵام كارەساتە گەورەكە ئەوەیە نوخبە سیاسیی و حیزبییەكە لەم وڵاتەی ئێمەدا كە مومارەسەی حیزبایەتیی و سیاسەت و دەوڵەتداریی دەكات ، سەرەڕای ئەوەی خۆیان و حیزبەكانیان و دەسەڵاتەكەیان و میللەتەكەیان ڕووبەڕووی چەندین قەیرانی سەخت و دژوارو ناهەموار بۆتەوە ، كەچی هیچ بایەخێكی ئەوتۆ بە خوێندنەوە و بەهێزكردنی لایەنی مەعریفیی و هۆشیاریی سیاسیی خۆیان نادەن ، تابتوانن ئەدایەكی سیاسیی جوان و سەركەوتوو زیرەكانە ئەنجام بدەن و، لێزانانە و ئازایانە هاونیشتمانیان و هەرێمەكەش لە قەیران و مەترسییە گەورە چاوەڕوانكراوەكان ڕزگار بكەن.
