کۆنفرانسی- Cop28 کۆنفرانسێکی جیهانی تایبەتە بە پاراستنی کەشوهەوا و ژینگەی گۆی زەوی، بۆیەکەمجار بە ڕێککەوتن و واژۆی کۆمەڵێک لە وڵاتانی جیهان لە ساڵی ١٩٩٢ ەوە بە ئامانجی کەمکردنەوەی ڕێژەی گازی زیانبەخش لە گۆی زەوی لە بەڕازیل بەسترا.
ئەمساڵ وڵاتی ئیمارات میوانداری ئەم کۆنفرانسەی کرد و لە ماوەی سیانزە ڕۆژدا بابەتی گرنگ و هەستیار تاوتوێ کرا.
ناوەڕۆک و ئامانجی کۆنفڕانسەکە بابەتی ژینگه و کەشوهەوا و پاراستنی هەسارەی زەوی بوو لەو گەرمبوونەی کە لە بەرگە هەوای زەویدا ڕوویداوە.
عێراق لە ڕیزبەندی ئەو پێنج وڵاتەدایە کە وشکەساڵی و بەبیابان بوون و خراپبوونی کەشوهەوا زۆرترین کاریگەری لەسەر داناوە، هاوکات سەرچاوە ئاوییەکانی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە لە دەرەوەی عێراقن، وڵاتانی تورکیا و ئێران بەبێ گوێدانە ڕێککەوتننامە جیهانیەکانی تایبەت بە ئاو مەیلی خۆیان هەڵسوکەوت دەکەن.
خالید سولەیمان، ڕۆژنامەوانی ژینگەیی لە چاوپێکەوتنێکی تایبەت-دا بۆ (خەڵک) ناوەڕۆکی کۆنفڕانسەکە و کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا و بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرمای لەسەر عێراق و هەرێمی کوردساتن، هاوکات بەشداری شاندی هەرێمی خستەڕوو.
خەڵک: کۆنفرانسی- Cop28 چییە ؟
خالید سولەیمان: ” ئەم کۆنفڕانسە هەموو ساڵێک ئەنجامدەدرێت ئەگەر ڕووداوێکی تایبەت ڕوونەدات، کۆنگرەی لایەنەکانە لەسەر ئاستی جیهان بۆ گفتوگۆکردن لەسەر گۆڕانی کەشوهەوا و ئەمساڵ ١٩٧ وڵات بەشداربوون، دەوڵەتانی جیهان تێیدا دەگەنە ڕێککەوتنێک کە زەوی لەوەی کە ئێستا هەیە خراپ تر نەبێت، چونکە لە ساڵی ١٨٥٠ ەوە بەراورد بە ئێستا پلەی گەرمای زەوی ١.٢ پلەی سیلیزی بەرزبووەتەوە، لە کاتێکدا ئەگەر لە ١.٥ زیاتر ببێت کارەساتی مرۆیی، برسێتی و کۆچکردن ڕوودەدات، سەرچاوەکانی ئاو نامێنن زیندەوەران لەناودەچن”.
خەڵک: شاندی هەرێم و عێراق لە چ ئاستێک-دا بەشداری کۆنفڕانسەکە بوون؟
خالید سولەیمان: ” وڵاتانی جیهان بە دوو ئاست بەشداری کۆنفڕانسەکە دەبن، لەسەر ئاستی دانوستاندن و گفتوگۆکردن، حکومەتی هەرێم لەم ئاستەیا نەبوو، هەرێمی کوردستانیش لە چوارچێوەی حکومەتی عێراق کە بەڕێوەبەرە گشتییەکان لەسەر ئاستی وەزارەتەکانی (سەرچاوە ئاوییەکان، کشتوکاڵ، کارەبا) بەشداربوون لەگەڵ دوو توێژەر، هەندێک بۆچوونی خۆیان خستەڕوو، بەڵام دەتوانین بڵێین بەشداریکردنێکی لاوازیان هەبوو”.
وتیشی: ” لەسەر ئاستی میدیایی هیچ ڕاگەیاندنێکی کوردی لەوێ بۆ ڕووماڵکردنی کۆنفرانسەکە ئامادەنەبوو، لە کاتێکدا بۆ بابەتی ڕۆژنامەوانی بەهێز، دەبێت ڕۆژنامەنووسان خۆیان لە شوێنی ڕووماڵی ڕاستەوخۆ بەشداری بکەن”.
خەڵک: دەتوانین بڵێین لە عێراق و هەرێمی کوردستان قەیرانی ژینگەیی هەیە؟
خالید سولەیمان: ” گۆڕانی کەشوهەوا کاریگەرییەکانی بە دوو شێواز دەردەکەوێت، یەکەم: بەرکەوتەی دەرەنجامە ڕاستەوخۆکانی کەشوهەوا دەبێتەهۆی بەرزبوونەوەی پلەی گەرما، خۆڵبارینی زۆر، کەمی بارانبارین کە ڕاستەوخۆ زیانی بە کەرتی کشتوکاڵ گەیاندووە، بە بیابانبوون و کەمبوونەوەی ڕێژەی سەوزایی، دووەم کاریگەرییەکان لە ئەنجامی سیستمی ژینگەیین، بەهۆی چالاکی مرۆیی ڕاستەوخۆ بۆ نموونە: لە هەرێمی کوردستان مۆلیدە، ئۆتۆمبیل، بەنزینی خراپ کە مەرجەکانی سەلامەتی و ژینگەیی تێدانییە کاریگەرییەکی نەرێنی بەرچاوی هەیە”.
وتیشی: “پیسبوونی سەرچاوەکانی ئاو لە شارەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق، بەهۆی ئەوەی ئاوی پیسی ماڵان دەچێتەوە ناو سەرچاوەکانی ئاوی سازگار، هاوکات فراوانبوونی ڕووبەری شارەکان لە ئەنجامی لەناوبردنی ڕووبەڕی کشتوکاڵی و بەکارهێنانی دەرمانی قڕکەری زیانبەخش کە دەبێتە هۆی لەناوبردنی هەمەجۆری زیندەوەران لە ژێر خاک و تێکچوونی ژینگەیی”.
خەڵک: هۆکار و چارەسەرییەکانی قەیرانە ژینگەییەکان چیین؟
خالید سولەیمان: “زیادبوونی پیشەسازی نەوت، گازی سروشتی و خەڵوز لە ژێر زەویدا دەبێتە هۆی دەردانی گازی گەرمکەرەوە و لە ئەنجامدا پلەی گەرمای گۆی زەوی بەرز دەکاتەوە، ئێستا وڵاتانی جیهان هەوڵەکان چڕدەکەنوە بۆ کەمکردنەوەی وزەی ژێرزەوی و پەنابردنە بەر وزەی سەوز- نوێبووەوە”.
وتیشی: “دەتوانرێت سوود لە خۆر و هەوا وەربگیرێت بۆ دروستکردنی وزەی نوێبووەوە، بەڵام ئەمە ئیدارەدان و بیرکردنەوەیەکی دوورمەوادای ستراتیجی دەوێت کە لە هەرێمی کوردستان وعێراق نیمانە، لەبری ئەو بەرهەمهێنانەی لە نەوت دەکرێت لە وزەی نوێبوەوە بکرایە، هەم وڵاتێکی پاکترمان دەبوو هەمیش سەرچاوەکانی وزە زیادی دەکرد و دەبووە سەرچاوەیەکی ئابووری گرنگ و زیادکردنی هەلی کار، هاوکات پارێزگای لە ئاوی پاک و ڕێگری لە دەردانی گازی گەرم دەکرا”.
خەڵک: کاریگەری بەرهەمهێنانی نەوت لەسەر ژینگەی عێراق و هەرێم چیین؟
خالید سولەیمان: ” لە عێراق ئێمە تەنها نەوت دەرناهێنین بەڵکو سەرچاوە سروشتییەکانیش بەهۆی نەوتەوە لەناودەبەین، تێچووی دەرهێنانی هەر بەرمیلکی نەوت دوو بەرمیل ئاوی دەوێت جگە لە تێکدانی خاک و دەردانی هەوایەکی پیس، یشەسازی نەوت زۆر ئاڵۆزە و کەشوهەوای زەوی پیس دەکات، بۆ ئاو هیچ جێگرەوەیەک نییە، بەڵام بۆ نەوت هەیە”.
وتیشی، لە کاتێکدا تێچووی کەرتی تەندروستی بەهۆی قەیرانە ژینگەییەکانەوە زیادی کردووە و ساڵانە سەدان ملیۆن دۆلاری لە بودجەی حکومەت بۆ سەرف دەکرێت، ئەگەر ئێمە لە نەوت و بەنزینی خراپ ڕزگارمان ببێت، ئەو کاتە تێچووی نەخۆشییەکان کەمدەبنەوە و قازانجێکی زۆری دەبێت”.
خەڵک: گۆڕانکارییە ژینگەییەکان کە لە عێراق بەدیدەکرێت چیین؟
خالید سولەیمان: ” کاریگەرییکانی کەشوهەوا لە چەندین ڕووەوە بەدیدەکرێن، کەمبوونەوەی بارانبارین کاریگەری کردووەتەسەر کشتوکاڵ بەتایبەتی دانەوێڵە، لە کاتێکدا ٪٥٩ زیندەوەرەکان لە ژێر خاک دەژین و تەنها ٪٥ زیندەوەرەکان دەبینرێن، ئێستا بەهۆی نەمانی ڕووبەری سەوزایی لەناوچوونی شەشەم لە ناوچەکانی هەرێمی کوردستان ڕوویداوە، بەڵام کۆمەڵگەی ئێمە لەو ئاستی هۆشیارییەدا نین کە ئەمانە ببینن”.
ئاماژەی بەوەکرد: ” کەمبوونەوەی ئاو لە ڕووباری دیجلە و فورات لە ئەنجامی دروستکردنی بەنداو لەلایەن تورکیا و ئێرانەوە هۆکارێکی دیکەی قەیرانە ژینگەییەکانی عێراقە، چونکە پشکی خۆی لە ئاوی دیجلە و فورات وەرناگرێت هەرچەندە ڕێککەوتنێکی نێودەوڵەتی لەسەر مافی بەکارهێنانی ئاو هەیە، لە ساڵی ١٩٩٧ لەلایەن نەتەوەیەکگرتووەکان سەرپەرشتی کرا و لەلایەن وڵاتانەوە واژۆکرا، بەڵام تورکیا واژۆی ئەم ڕێککەوتنەی نەکردووە و پێوەی پابەند نییە، عێراقیش وڵاتێکە لە ئەنجامی نەبوونی ئیرادایەکی سیاسی بەهێز، نەیتوانیووە مافی خۆی وەربگرێتەوە”.
خەڵک: دەرەنجامەکانی کۆنفڕانسەکە و کاریگەرییەکانی لەسەر عێراق؟
خالید سولەیمان: “دەرەنجامەکانی کۆنفڕانسەکە لە چوارچێوەیەکی کرداری و پراکتیزەکرندا نەبوو کە وڵاتانی جیهان پابەندبکات بە کەمکردنەوەی وزەی ژێر زەوی، هاوکات تایبەت بە عێراق هیچ ڕێگە چارەسەرییەک و پلانێکی ژینگەیی تێدا نەبوو، لە کاتێکدا وێڕای زیانە ژینگەییەکان، عێراق خۆی لە دژی کەمکردنەوەی وزەی ژێر زەوی بوو، چونکە ئابوورییەکەی لەسەر نەوت بەندە و پشت بە هەناردەکردنی نەوت دەبەستێت”.
