كارۆ كاوە – یاساناس
لۆژیك و واقع جەخت لەوە دەكەنەوە كە بەبێ بوونی دەسەڵات، یاسا لە كۆمەڵگادا بوونی نابێت.
لە پشت هەر یاسایەكی دانراو هەست بە بوونی هەڵوێستی سیاسی یاسادانەر دەكرێت، بۆیە زۆر گرنگە كە دەسەڵاتی سیاسی و یاسادانەرانی تەبەنی لە سیاسەتێكی یاسادانانی ڕوون و ئاشكرابكەن.
ئەوەی من بەدی دەكەم لە مێژووی حكومەت و پەرلەمانی هەرێمی كوردستاندا، خاوەنی ڕوانین و ستراتیژێكی قوڵی سیاسەتی یاسادانان نین تاوەكو ئەم ساتەی ئێستامان، خەونی ئێمە بۆ سەربەخۆییە لە داهاتوودا، ڕوونیشە یەكێك لە پایەكانی دەوڵەت بوونی دەسەڵاتە، دەسەڵاتیش بە شەرعیەت و یاسا دێتەبوون و بەهێزدەبێت.
سیاسەتی یاسادانان بریتیە لە چاكسازیكردنی ڕیشەیی لە واقعی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی كۆمەڵگا، نموونەیەكی زیندوو لەسەر ئەم بابەتە بریتیە لە یاسای ژمارە ٣٥ ی ساڵی ١٩٧٧ كە لە عێراق دەرچوو بەناوی (یاسای چاكسازی لە سیستەمی یاساییدا) كە ئامانج لێی بریتیبوو لە چاكسازی و گۆڕانكاری لە یاسادانانی بوارەكانی ئابووری، بازرگانی، شارستانی، كارگێڕی، سیاسی، سزادان لە چوارچێوەی ئایدۆلۆژیای حوكمڕانی ئەو دەمی عێراق.
خاڵێكی گرنگ پەیوەست بەم بابەتەوە بریتیە لە (تەكنیكی یاسادانان) كە بەیەكێك لە ڕێگا یاساییەكان دادەنرێت كە دەتوانرێت لە ڕێگایەوە بگەیت بەو ئامانجەی كە سیاسەتی یاسادانان پەیڕەوی دەكات.
تەكنیكی یاسادانان ڕۆڵێكی گرنگی لە دانان و داڕشتنی ڕێسا یاساییەكان، كە وادەكات سیستەمی یاسایی ڕوون و تێگەیشتنی ئاسان بێت لەلای ئەندامانی كۆمەڵگاوە، ئەمە جگە لەوەی كە دەبێتە هۆكاری بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری یاساییان.
بەڵام كە سەیری تەكنیكی یاسادانان لە پەرلەمانی كوردستان دەكەیت دەبینی لە ئاستێكی نزمدایە، بۆ نموونە ئەگەر بڕوانینە بڕگەی یەك لە مادە دووی یاسای ژمارە ٨ی ساڵی ٢٠١١ی پەرلەمانی كوردستان كە تایبەتە بە بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی، دەبینی كە یاسادانەری كوردستانی (پچڕاندنی پەیوەندی خزمایەتی) بە توندوتیژی خێزانی لەقەڵەم داوە، سەرەتا پێوەری ئەم دەقە یاساییە چیە؟ وە هەروەها دەشپرسم بۆچی ئەمە بە توندوتیژی دادەنرێت؟، ئایا هەر بەڕاست تەكنیكی یاسادانانی ئەم دەقە یاساییە لەو ئاستەدایە كە پەرلەمان پەسەندی بكات؟
بۆچوونی یاساناسی كورد (د.سامان فەوزی) لەسەر ڕۆڵی پەرلەمانی كوردستان لە پێشخستنی یاسادا بەمشێوەیە: جێگەی خۆیەتی بپرسین كامانەن ئەو یاسا گرنگ و كاریگەرانەی كە لەماوەی ٣٠ ڕابردوودا لە لایەن پەرلەمانی كوردستانەوە دەرچوون؟ یاسایەك كە مۆركی كوردستانی پێوە دیاربێت و تەواو لە دەستكردی پەرلەمان بێت؟ هەروەها مادەم دەگوترێت یاسا ڕەنگدانەوەی بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیرییە، كەواتە دەبێت یاساكانی كوردستان كاڵا بەقەد باڵای هەرێمی كوردستان بێت، بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە ئەو یاسا كوردستانییانە ئێجگار كەمن و ژمارەیان لە پەنجەكانی دەست تێپەڕ ناكات.
هەروەك چۆن هەندێك مرۆڤ لە ڕووی تەمەنەوە گەورە دەبن، بەڵام حەز دەكەن بەردەوام وەكو منداڵ بمێننەوە و كەسێكی بەتەمەنی دیكە لەبری ئەو بڕیاربدات و هەمیشە بۆ بڕیارەكانی پشت بەو بەتەمەنە دەبەستێت، وای دەبینم پەرلەمانی كوردستانیش لەو كەسە بەتەمەنە گەورەیە بچێت كە حەزدەكات هەر خۆی بە منداڵ و كەم ببینێت و چاوەڕێی بڕیاری كەسانی دیكە بكات، هەربۆیە تاوەكو ئێستا ناتوانێت یان لە خۆی ڕانابینێت، كار لەسەر دەرچواندنی هەندێك یاسای گرنگ و جیاواز بكات.
بێگومان پەرلەمانی كوردستان لەخۆی ڕابینیوە گۆڕانكاری لە هەندێك یاسای گرنگدا بكات، وەك یاسای بەكرێدانی خانووبەرەی ژمارە ٨٧ی ساڵی ١٩٧٩، كاتێك یاسای ژمارە ٩ی ساڵی ٢٠٠٨ دەركرد و هەمواری یاسای بەكرێدانی خانووبەرەی كردەوە، بەو مەرجەی دوای دووساڵ بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەڵام پێش ئەوەی ئەم هەموارەی پەرلەمانی كوردستان بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەگوێرەی یاسای ژمارە ١٦ی ساڵی ٢٠١٠ بۆ ماوەی دوو ساڵ ڕاگیرا، پاشان بەگوێرەی یاسای ژمارە ٦ی ساڵی ٢٠١٢ بۆ ماوەی یەك ساڵی دیكە ڕاگیرا، لەساڵی ٢٠١٣-دا، یاساكە بە گوێرەی یاسای ژمارە ١٤ی ساڵی ٢٠١٣ بۆ ماوەی دووساڵی دیكە كارپێكردنەكەی ڕاگیرا، پاشان بە گوێرەی یاسای ژمارە ٨ی ساڵی ٢٠١٥ ڕاگرتنەكەی بۆ ماوەی یەك ساڵی دیكە درێژكرایەوە تا بەرواری ١٥-٧-٢٠١٦.
لەدوای ئەو بەروارە دادگاكان كاریان بە یاساكەی ساڵی ٢٠٠٨ی پەرلەمانی كوردستان كرد، بەڵام لە بەرواری ٦ی١٢ی٢٠١٧دا، پەرلەمان ئەم یاسایەی هەڵوەشاندەوە و یاسایەكی نوێی دەركرد بە ژمارە ٣ی ساڵی ٢٠١٧، ئەم یاسا تازەیەش بۆ چەند مانگێك كاریپێكرا و لەساڵی ٢٠١٨دا یاسایەكی نوێ دەركرا بە ژمارە ١١، كە تێیدا بڕیار لەسەر گەڕانەوە بۆ یاسا كۆنەكەی بەكرێدانی خانووبەرەی ژمارە ٨٧ی ساڵی ١٩٧٩ درا .
ئایا ئەو هەموو بڕیار و یاسایەی پەرلەمان بۆ كاركردن یان ڕاگرتنی كاركردن بە هەمواری یاسایەك لە ماوەی كەمتر لە دە ساڵدا، لە كۆتاییشدا بگەڕێتەوە سەر كاركردن بە یاساكەی ساڵی ١٩٧٩ی عێراقی سەردەمی ڕژێمی بەعس، مانای چیە و چیی پێ دەڵێن؟! لە كاتێكدا یەكێك لە ئامانجە سەرەكییەكانی یاسا بریتیە لە سەقامگیری مامەڵەكان (استقرار المعاملات)!
بێگومان ئەو هەموو دەستكاریكردنە لە یاسایەكدا، پێی دەوترێت هەڵەی گەورە، چونكە كێشەیەكی زۆری بۆ هاوڵاتیان و تەنانەت دادگاكانیش دروستكرد و زیانی داراییشی گەیاند بە چەندین كەس، لام وایە دەبوایە سكاڵا لەسەر پەرلەمان بەرزبكرایەتەوە و بیر لە بەرپرسكردنی بكرێتەوە، بەجۆرێك قەرەبووی زیانلێكەوتوانی بدایاتەوە.
بەرپرسكردنی پەرلەمان لەسەر بنەمای بەرپرسیارێتیی كەمتەرخەمی (المسؤولية التقصيرية) بابەتێكی دەگمەن و كارێكی سەختە، بەڵام دنیا لە پێشكەوتن و گەشەسەندندایە و دەبێت بیر لەو بابەتەش بكرێتەوە، هەروەك چۆن دەسەڵاتی دووەم و چوارەم (دەسەڵاتی جێبەجێكردن و ڕۆژنامەگەری) ئەگەر هەڵەیەك بكەن و ببنە هۆی زیانگەیاندن دەبێت قەرەبووی زیانلێكەوتوو بدەنەوە.
لێرەدا پرسیارێك دێتە ئاراوە: ئایا یاسادانەر سەربەستە لە دانانی ڕێسا یاساییەكان یاخود هێز و لایەنی دیكە هەن كە قسەی كۆتایی لەسەر چۆنیەتی داڕشتنەوەی دەقە یاساییەكان دەكەن؟
بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستە بچینە قوڵایی واقعی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری كۆمەڵگاوە، بەمەبەستی خوێندنەوەی كاریگەری ئەو هێزانەی كە ڕۆڵیان لە داڕشتنی یاسا دانراوەكاندا هەیە، چونكە ناكرێت پەنجە بۆ یاسادانەر درێژبكەین و بڵێن تەنها ئەو ڕێسا یاساییەكان دادەنێت، بەڵكو دەبێت لەو سەرچاوانە بكۆڵینەوە كە بوونەتە ئیلهامی یاسادانان لەلای یاسادانەر، كە بەشێوەیەكی گشتی ئەم سێ سەرچاوەیەن: پڕۆگرامی پارتە سیاسییەكان، بەرژەوەندییەكان، ڕۆڵی حكومەت.
بۆیە خوێندنی قۆناغەكانی دروستبوونی ڕێسای یاسایی كارێكی گرنگە چونكە بەمە ئەڵقەی پەیوەندی نێوان یاسا و سیاسەت دەدۆزیتەوە، هەموو سیستەمێكی یاسایی هەڵگری هەڵوێستێكی فەلسەفییە، هەربۆیەش هەوڵدان بۆ تێگەیشتن لە سروشتی یاسا كارێكی فەلسەفییە، هیچ یاسایەك بوونی نیە بەبێ فەلسەفە، فەلسەفەی یاسایی گرنگی تایبەتی خۆی هەیە بۆ تێگەیشتن لە چۆنیەتی پڕۆسەی دانانی ڕێسا یاساییەكان یاخود چۆنیەتی جێبەجێكردنی ئەو ڕێسا یاساییانە لەلایەن دادگاكانەوە.
ئیمامی غەزالی دەفەرموێت: (هەركەسێك گومان نەبات سەرنج نادات، هەركەسێكیش سەرنجی نەدا ئەوا نابینا دەبێت، هەركەسێكیش كوێربوو ئەوا سەرگەردان دەبێت)، یاسا بەبێ ڕۆح جەستەیەكی بێگیانە، ڕۆحی یاساش حیكمەتە، یاسا نوێنەرایەتی حیكمەت دەكات، نابێت دادگا ببێتە كۆیلەی دەقە یاساییەكان، هەروەها دەبێت یاسادانەر ڕەهەندێكی ئینسانی بداتە دەقە یاساییەكان، دابڕانی یاسا لە ڕەهەندە ئەخلاقی و ئینسانیەكەیەوە دەبێتە هۆی لێدان لە شكۆی یاسا، وەك چۆن گەورە یاساناسی عێراقی (د.منذر الشاوي) دەڵێت: لا عدالة بدون قانون و لا قانون بدون أخلاق.
دادپەروەری بریتیە لە تێڕوانینی كۆمەڵگا بۆ ماف و ئەركەكانی تاك، واتە پێوەری دادپەروەری پێوەرێكی كۆمەڵایەتییە نەوەك بابەتی، دادپەروەری ڕەها بوونی نیە بەڵكو ڕێژەییە، دەتوانین لە ڕێگای یاساوە بڕوانینە دادپەروەری وە بەپێچەوانەوەش ڕاستە، یاسا لە پەرلەمانەوە دەردەچێت، پەرلەمانیش شەرعیەت لە گەلەوە وەردەگرێت، هەر یاسایەك كە لە پەرلەمانەوە دەردەچێت ڕەنگدانەوەی ئیرادەی تاك بە تاكی دەنگدەرانی گەلە، ئەمەش وادەكات كە یاساكان بەردەوام پێویستیان بە پێداچوونەوە هەبێت، چونكە بەپێی تێپەڕبوونی زەمەن بیروبۆچوونی كۆمەڵگا لەسەر زۆر بابەت دەگۆڕێت كە لە یاساكاندا ئاماژەیان پێدراوە.
بۆیە زۆر جار یاساییەك كە نیوسەدە لەمەوبەر دانراوە ڕەنگە بۆ ئێستا و داهاتوومان هیچ سوودێكی نەبێت، بگرە بە پێچەوانەوەش ڕەنگە زەرەری هەبێت، بە جێگیركردنی ڕوانگەیەكی فكری و فەلسەفی بۆ بنەما یاساییەكان، وادەكات كە هەركاتێك یاساییەك كە پێویستی بە هەموواركردن یاخود لادانی هەبێت ئەوا ئاسانتر و ڕوونتر دەبێت پڕۆسەكە لەژێر ڕۆشنایی ڕوانگە فەلسەفییەكەیەوە، بۆ نموونە بنەمای شەرعیەتی سزایی (لا جريمة و لا عقوبة إلا بنص) وادەكات دادوەر لە هیچ كاتێكدا نەتوانێت سزای تاوانبارێك بدات لەسەر شتێك كە لە یاسادا باسی لێوەنەكرابێت، هەرچەندە ڕەخنەی زۆر ئاڕاستەی ئەم بنەمایە دەكرێت لە ڕووی زمانەوانییەوە، بەوەی (….إلا بنص) دەستەواژەیەكی زۆر گشتگیرە، ئایا مەبەستی لە چ جۆرە دەقێكە؟ دەقی ئەدەبی، فەلسەفی، زانستی، یاسایی…هتد. واباشتربوو بنەمایەكە بەم شێوەیە دابڕێژرایە (لا جريمة و لا عقوبة إلا بقانون).
یاسا لەلایەن مرۆڤەوە دادەنرێت بۆیە ناكرێت لایەنە ئینسانییەكەی لێ دەربهێنین، یاسا نابێت تەنها لە ڕوانگەی دەقە وشكەكانییەوە لێی بڕوانین، گفتوگۆكردن لەگەڵ دەقی یاسایی بریتیە لە گفتوگۆكردن لەگەڵ دابونەریت و پێداویستی و ئارەزووەكانی كۆمەڵگا، وەك ڕوونیشە پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی بەردەوام لە گۆڕاندایە، بۆیە دەبێت دادوەر سەرەتا لە ڕوانگەی ئینسانی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و ڕۆشنبیری و دەروونیەوە بڕوانێتە دۆسییەكانی بەردەمی پاشان هەوڵبدات بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێكی یاسایی گونجاو.
بۆیە ئاماژەم بە دادوەردا بەتەنها لێرەدا، چونكە یاسادانەر ناتوانێت دەقی یاسایی بۆ هەموو كێشەكانی ڕۆژانەی تاكەكان دابنێت، یاسادانەر ناچێتە ناو وردەكارییەكانەوە تەنها چوارچێوەیەكی گشتی بۆ بابەتەكان دادەنێت، كاری زانایانی بواری یاساش نییە كە تەنها شارەزای یاسا بەركارەكان بن، بەڵكو پێویستە شارەزای مێژووی یاسابن و بزانن كە دەشێت ئەو یاسایانەی كە ئەمڕۆ بەركارن سبەی ڕەتبكرێنەوە و هی نوێ بێتە جێگایان، چونكە لە كۆتاییدا یاسا وەڵامدانەوەی خواستی داخوازییەكانی كۆمەڵگایە و ئەم داخوازیانەش بەپێی كات گۆڕانیان بەسەردادێت.
لێرەدا دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە بڕیارەكانی دادگا دووجۆرن: یەكەمیان دقێكی ڕوون و ئاشكرا هەیە، دادگا بەبێ خۆماندووكردن ڕاستەوخۆ جێبەجێی دەكات، دووەمیان ئەو بڕیارانەن كە دادوەر بەهۆی ئیجتیهادكردنەوە دەریدەكات لە ئەنجامی نەبوونی دەقێكی یاسایی ڕوون و دیاریكراو، ئەم جۆرە بڕیارانە گرنگ و بەسوودن وە توانا و لێهاتووی دادگا لێرەدا دەردەكەوێت.
كاری دادگا بە دەركردنی بڕیار كۆتایی پێنایەت، بەڵكو كاری دادگا لەسەر ئاستە ئەخلاقیەكەی بەردەوام دەبێت بەوەی قەناعەت بەوانە بهێنێت كە داوای دادپەروەری دەكەن (القضاء إقناع طالب العدالة بالعدالة)، قەناعەت پێهێنانی هاووڵاتی بە بڕیاری دادگا، واتە قەناعەت پێهێنانی بە یاسا، بۆیە قەناعەت پێهێنان ئەركی دادگایە وە جەوهەری قەناعەت پێهێنانیش بریتیە لە دیالۆگ، ئەمەش بەوە دەكرێت كە دادوەر گوێ لەوانە بگرێت كە داوای دادپەروەری دەكەن لەگەڵ ئەوانەشی كە خۆیان بە خاوەنی دادپەروەری دەزانن.
هەروەها بەدیهێنانی دادپەروەری خۆی لە سەربەخۆیی دادوەردا دەبینێتەوە، سەربەخۆیی دادوەریش خۆی لە بەدوورگرتن لە حەز و ئارەزووەكانیدا دەبینێتەوە،كەسایەتی دادوەریش لەپاڵ یاسا و ڕێساكاندا ڕۆڵی گرنگی هەیە لە قەناعەت پێهێنانی لایەنەكان، دەبێت دادوەر كەسێكی ڕۆشنبیربێت و لە كێشە و گرفتەكانی ژیانی كۆمەڵگاكەی باش تێگەیشتبێت، چونكە كاتێك دادوەر لە ڕۆحی كۆمەڵگاكەی تێنەگات ئەوا لە یاساش تێناگات، ئەمە جگە لەوەی كە بڕیارەكانی دادگا تەنها خۆی لە جێبەجێكردندا نابینێتەوە، بەڵكو ئامرازێكی ڕۆشنبیری و پەروەردەیی گرنگیشە بۆ پەروەردەكردنی هاوڵاتیان لەسەر ڕۆحی پێكەوەژیان.
