لەلایەن كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە ڕۆژی ١٢ی تەمموزی هەموو ساڵێك بە ڕۆژی بەرەنگار بوونەوەی گەردەلولی تۆز و لمین دانراوە، بۆئەوەی هەماهەنگییەكی نێودەوڵەتی هەبێ بۆ ڕێگری لە ڕوودانی ئەم گەردەلولانە و نەهێشتن یان كەمكردنەوەی زیانەكانیان..
بۆ ئەم مەبەستەش ڕێكخراوەكانی ( WMO, WHO, FAW, UNDP….)هاوپەیمانیەكی نێودەوڵەتیان ساز دا كە لە ئێستادا ١٥١ دەوڵەت تیایدا بەشدارن لەسەر ئەم خاڵانە ڕێككەوتوون :
١- توندوتۆڵكردنی پەیوەندی و هەماهەنگی وەك وەڵامدانەوەیەك بۆ هاوكاری ڕێكخراوەی نەتەوە یەكگرتووەكان پەیوەست بە گەردەلولی تۆز و لمین .
٢- ئاسانكاری لە گۆڕینەوەی داتا و زانیاریەكان لە نێوان دەوڵەتانی ئەندام لە هاوپەیمانیەتیەكەدا .
٣- هاندان و توندوتۆڵكردنی هاوكاری پەیوەست بە پێشنیار و ڕێكارەكان و هۆشیاركردنەوە لە نێوان ئەندامانی هاوپەیمانیەتیەكەدا .
٤- بەڕێكردنی گفتوگۆ و هاوكاری لەنێوان وڵاتە زیان بەركەوتووەكان ( بەهۆی گەردەلولی تۆز و لمین ) و ڕێكخراوەی نەتەوە یەكگرتووەكان .
٥- ئاسانكاری بۆ بنیاتنانی تواناكانی دەوڵەتانی ئەندام و بڵاوكردنەوەی هۆشیاری و ئامادەكاری بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ دەرەنجامەكانی گەردەلولی تۆز و لمین.
عێراقیش كە یەكێكە لەو دە دەوڵەتەی كە زۆرترین كاریگەری گۆڕانی ئاووهەوای لەسەرە، لەڕووی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی، وشكە ساڵی ، بە بیابانبوون و گەردەلولی تۆز و لمین، لە هەوڵی بەرەنگاربوونەوەدایە ، لە ٢٨ی كانوونی دووەمی ئەمساڵدا بە هاوكاری ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان ۆركشوپێك ئەنجامدرا لە لاێەن پارێزگای بەسرە و سندوقی كوەیتی بۆ پەرەپێدان ، كە زیاتر لە ٥٠ پسپۆڕ و لایەنی پەیوەندیدار ئامادە بوون ، لەڕێگەی ئەم ۆركشوپەوە پرۆژەی بەرەنگاربوونەوەی گەردەلولی تۆز و لمین ڕاگەێەنرا بۆ چوار ساڵی داهاتوو..
گەردەلوولی لمین sand storm
بریتیە لە بەرزبوونەوەی لم لە ڕووی خاكی بەلم داپۆشراو لە ناوچە بیابانیەكان بەهۆی هەڵكردنی بای بەهێز لە ناوچەكەدا ، هەڵبەتە بەهۆی قەبارەی لمەكان كە تیرەیان لە 1ملم زیاترە، سەنگیان قورسە و بۆیە تاكو چەند مەترێك و ئەوپەڕی تاكو 20مەتر بەرزئەبنەوە ، و بەهێوربوونەوەی بایەكە ئەكەونە سەر
زوەوی، بۆیە كاریگەریەكەیان ناوچەییە و زۆر دوور ناكەونەوە.
گەردەلوولی تۆز dust storm:
بریتیە لە بەرزبوونەوەی تۆز و خۆڵی خاكێكی فشەڵ و پرواو ، بەهۆی هەڵكردنی بای بەهێز لە ئەنجامی جیاوازی پەستانی هەوا لە ناوچەكەدا . لەبەر بچوكی قەبارەی تۆز و خۆڵەكان كە ئەكرێ لە 0.01ملم كەمتر بن، سەنگیان سوكە و بەرز ئەبنەوە تاكو ( ٢- ٣)كم، بۆیە با هەڵیانئەگرێت و لە ناوچەی ڕوودانیی دووریان ئەخاتەوە بۆ دووری سەدان و بگرە هەزاران كیلۆمەتر و بەچینی ترۆپۆسفیری بەرگەهەوادا بڵاو ئەبنەوە، دواتر بەشێوەی خۆڵبارین لەو ناوچانەدا ئەنیشنە سەر زەوی یان تێكەڵ بە دڵۆپە ئاوەكانی ناو بەرگەهەوا ئەبن و بەشێوەی بارانێكی قوڕاوی دائەبارن..
سەرچاوەی گەردەلولی تۆز و لمین لە جیهاندا :
سەچاوەی گەردەلولی تۆز و لمین لە جیهاندا بریتین لە باكوری ئەفەریقا، نیمچە دوورگەی عەرەبی ، ناوەڕاستی ئاسیا و چین ، هەندێ جاریش ئوسترالیا و ئەمەریكا..
سەرچاوەی خۆڵبارین لە هەرێمی كوردستان :
لە هەرێمی كوردستان گەردەلولی تۆز و لمین ڕوونادات ، بەهۆی پتەوی خاكەكەیەوە ، بەڵام شوێنەواری ئەو گەردەلوولی تۆزانەی لە باكوری ئەفەریقا و نیمچە دوورگەی عەرەبی و باشور و ڕۆژئاوای عێراق و دێرەزور و حەسەكە ڕوو ئەدەن بەشێوەی خۆڵبارین suspended dust ئەگاتە ناوچەكەمان ، هەندێ جاری دەگمەنیش كاتێك گەردەلولی تۆز لە باشوری ئێران بەرەو باكور هەڵدەكات ئەگاتە ناوچەكەمان كاتێك ئاراستەی با خۆرهەڵات و باكوری خۆرهەڵاتە زانیاری لەسەر خۆڵبارینی ناوچەكەمان:
– بەپێی ئەو داتایانەی لە كوێسگەی كەشناسی سلێمانی تۆمار كراون :
– تێكڕای خۆڵبارین لەسی ساڵی ڕابوردوو ١٨ ڕۆژە لە ساڵێكدا.
– ساڵێك كە كەمترین خۆڵبارین تیایدا ڕوویدابێ ساڵی ٢٠١٩یە كە لە ساڵەكەدا تەنها ٤ ڕۆژ خۆڵبارین هەبووە.
– ساڵێك كە زۆرترین خۆڵبارین تیایدا ڕوویدابێ ساڵی ٢٠٢٢ كە لە ساڵەكەدا ٦١ ڕۆژ خۆڵبارین هبووە.
– لەكاتی خۆڵبارینەكامدا بواری بینین ١٠٠ مەتر بۆ ٩ كیلۆمەتر بووە.
زیانەكانی خۆڵبارین
ساڵانە بەنزیكەی ٢ ملیۆن تەن لم و تۆزو خۆڵ ئەچێتە بەرگەهەوای زەویەوە..
– بەهۆی كەمبوونەوەی بواری بینین ، هەندێ جار دەبێتە هۆی ڕووداوی نەخوازراو، هەروەها وەستان یان دواكەوتنی گەشتە ئاسمانییەكان و لێكەوتنەوەی زیانی ئابووری.
– كاریگەری نەرێنی هەیە لەسەر تەندروستی مرۆڤ (هەروەها گیانلەبەرانی تریش)، وەك خورانی پێست و سوور بوونەوەی چاو و لوت و تەنگە نەفەسی و هەوكردنی گریفانەكانی لوت و پژمینی زۆرو سەرئێشە، ئەمە جگە لە دروستبوونی حاڵەتی دەروونی نالەباری وەك شڵەژان و خاوبوونەوەی لەش و هەستكردن بە ماندوو بوون.
– بۆ گژو گیاو دارو درەختیش، بەهۆی نیشتنی تەپ وتۆز لەسەر گەڵاكانیان دەبێتەهۆی ئەوەی كە تیشكی خۆر بەتەواوی نەیانگاتێ و بەمەش كرداری رۆشنە پێكهاتن كەم دەبێت و گەشەی ڕووەكەكە سست دەبێت.
– هۆكارێکە بۆ بە بیابانبوون .
سوودی خۆڵبارین
لەگەڵ ئەو هەموو ناڕەحەتی و زیانەی هەیەتی، بەڵام خۆڵبارین سوودیشی هەیە:
– گەردیلەكانی تەپ و تۆز لە ناو هەورەكاندا دەبنە ناوكێك و گەردەكانی ئاوی لە دەور كۆ ئەبێتەوەو هەور چڕ دەبێتەوە، واتە، دەبنە هۆكارێك بۆ دابارین.
– هاتنی بڕێك تەپ و تۆزی زۆر و نیشتنی هەروەها بارینی لەگەڵ باراندا، زەوییە كشتوكاڵییەكان بە چینێكی دەوڵەمەند بە تۆزو كانزای وەك ئاسن و مەگنیسۆم و مەنگەنیزو …هتد دادەپۆشێت كە ئەمەش بە دەورییەوە ەبێتە هۆی بە پیتكردنی خاكەكە.
– لە كاتی نیشتنەوەی بەسەر رووەكەكانداو جارێكی تر گواستنەوەیان بەهۆی باوە، دەبێتە هاوكارێك بۆ پیتاندنی رووەكەكان.
ئامۆژگاری بۆ خۆپارێزی و كەمكردنەوەی زیانەكانی خۆڵبارین
– مانەوە لە ماڵەوەو بۆكاری پێویست نەبێ نەچیتە دەرەوە، بەتایبەتی ئەو كەسانەی رەبۆ یان گرفتی تەنگە نەفەسییان هەیە.
– داخستنی دەرگاو پەنجەرەی ماڵ و باڵەخانەكان بۆ رێگەگرتن لە هاتنە ناوەوەی تەپ و تۆز.
– ئەگەر پێویست بوو بچیتە دەرەوە، دەمامك یان دەسڕی تەڕ بەكاربهێنە.
– ئەگەر لە ناو ئۆتۆمیل دا بوویت ، خێرایی یەكەت كەم بكەرەوەو جامەكان دابخە .
– دوای كۆتایی هاتنی خۆڵبارین، ماڵ و شوێنەكەت لە تەپ و تۆز پاك بكەرەوەو درەخت و چاندراوەكان ئاوڕشێن بكە.
جەوهەر حەمەلاو خالید
لێپرسراوی كەش و هەوا
بەڕێوەبەرایەتی كەشناسی و بومەلەرزەزانی سلێمانی
