پێشەوا قازی محەمەد لە وەسێتنامەكەیدا یەكگرتوویی بەهۆكاری سەركەوتنی كورد داناوە، بەڵام هیچ كاتێك وەسێتەكەی جێبەجێنەكراوە
پێشەوا قازی محەمەد یەكەم سەرۆك كۆماری كوردستان لە مەهاباد لە 1ی ئایاری ساڵی 1900 لە شاری مەهابادی ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە دایكبووە.
قازی محەمەد دادوەر و دامەزرێنەر و سەرۆك كۆماری كوردستان دوای ڕووخانی كۆمار لە بەرەبەیانی (٣٠ی ئاداری ١٩٤٧)دا لەگەڵ ھاوڕێكانی لە لایەن حكومەتی كاتی تاران لە مەیدانی چوارچرای شاری مەھاباد لە سێدارە دران.
قازی محەمەد، كوڕی قازی عەلی، لە بنەماڵەیەكە ناوبانگی لە شاری مەهاباد بۆ چوار سەدە پێشتر دەگەڕێتەوە، ئەوان نە تەنیا لەلای خەڵك، بەڵكوو لەلایەن دەسەڵاتداران و بەرپرسانی حكومەتیش، جێگەی ڕێز و پێ‌زانین بوون.
قازی محەمەد لە منداڵی و لاویدا زۆر خولیای زانست و فێربوونی زمانە بیانییەكان بووە و جگە لە عەرەبی و فارسی، لەگەڵ زمانی فەڕەنسایی و ئینگلیزی و تا ڕادەیەكیش ڕووسیایی ئاشنایەتی بووە، قازی محەمەد زۆری حەز بە تێكەڵاوی لەگەڵ زانایان، كەسایەتییە گەورەكان، كوردانی نیشتمانپەروەر و سەرۆك عەشیرەتەكان بووە.
دوای كۆچی دوایی باوكی، بوو بە دادوەری مەهاباد، لە بەر ئارەزووی خۆی بۆ كاری فەرهەنگی و بردنەسەرەوەی زانیاری خەڵك، لە ساڵەكانی بەر لە ١٩٤١ و دوای ئەوەش بەرپرساریەتی فەرمانگەی فەرهەنگی شاری مەهابادی بە ئەستۆوە گرتووە و خزمەتی بەرچاوی فەرهەنگی كردووە و لە كاتی بەرپرسایەتیی ئەودا، یەكەم قوتابخانەی كچان لە مەهاباد كراوەتەوە. هەر لەبەر ئەوە لەگەڵ زۆرێك لە خوێندكاران، ڕۆشنبیران و مامۆستایان پەیوەندی نزیكی بووە.
قازی محەمەد ڕێزی تایبەتی بۆ دامەزرێنەرانی كۆمەڵەی ژیانەوەی كورد (ژ.ك) هەبووە. زۆر لە دامەزرێنەرانی ژ.ك ڕاوێژیان لەگەڵ كردووە و زۆریان خۆشویستووە و گەلێكیان هەوڵ لەگەڵ داوە تا ببێتە ئەندامی ئەو كۆمەڵەیە.
وەك ئەوەی لە وەسێتەكەیدا هاتووە، قازی محەمەد برایەتی و یەكگرتوویی كوردی پێ گەورەترین هۆی سەركەوتن بوو، بەڵام ئەو خواستەی هەرگیز جێبەجێنەكراوە.
هەرچەند دەیزانی دوژمنەكانی كورد ڕاست ناكەن، بەڵام لە وتووێژدا زۆر بە ڕاشكاوی ڕای‌دەگەیاند كورد حەز دەكات لە ڕێگای ئاشتییەوە بە مافی خۆی بگات.
قازی محەمەد كە بوو بە ئەندامی كۆمەڵەی ژ.ك، هیوایەكی زیاتری بۆ بەرپرسان و خەڵك دروستكرد، بەهۆی ئەو ژ.ك بوو بە حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران و وەك حیزبێكی دیموكرات و پێشكەوتوو دەستی بە تێكۆشان و خەباتی سیاسی كرد.
قازی لەبەر ڕێزی تایبەتی بۆ ژ.ك هەبوو، بناغەی دامەزرانی حیزبی دیموكراتیشی هەر بە ٢٥ی گەلاوێژ، ڕۆژی دامەزرانی ژ.ك دانا و هەر بۆیەش سەرنجی زۆربەی بەرپرسانی بۆ تێكۆشان لە نێو حیزبی دیموكراتی كوردستاندا ڕاكێشا.
كۆماری كوردستان لە مەهاباد
لە ٢٢یەكی ١٩٤٦ بە بەشداریی نوێنەرانی پارچەكانی دیكەی كوردستان پێكهاتنی یەكەم كۆماری كوردستان لە مەهاباد ڕاگەیەندرا.دوای وتووێژی زۆر، تاران و كۆماری كوردستان بە خاڵێكی هاوبەش نەگەشتن و گرفتەكان چارەسەر نەكران و دوای وەرگرتنی هەندێك بەڵێن بۆ یارمەتیدان لە ڕووخاندنی كۆماری كوردستان لە لایەن هەندێك لە سەرۆك عەشیرەتەكان، تاران لە پێش‌دا هێرشیكردە سەر تەورێز بۆ ڕووخاندنی كۆماری ئازەربایجان و پاشان هێرش سەر كوردستان.
قازی وەك سەرۆك كۆمار بڕیار دەدات هەتا دەكرێت لە شەڕ خۆ بپارێزن، چونكە ماڵوێرانی پێوەیە. ئەگەرچی لە پێناوی وڵات هەمووان تێدەكۆشن، بەڵام بە هۆی جووڵانەوەی سەرنجڕاكێشی هێزەكانی سۆڤێت، زۆر بە خێرایی، لە ماوەی چەند ڕۆژێك كوردستان داگیر دەكرێت.
ئەگەرچی ڕەخنە لە قازی وەك سەرۆك كۆمار و جێی متمانەی جەماوەر دەگیرێت كە بۆ ئەوەندە پشتی بە یارمەتی سۆڤێت بەستبوو، بەجۆرێك بە كشانەوەی پاڵپشتی، كۆمار بە خێرایی تێداچوو؛ بەڵام لەوەدەچێت گەورەترین هۆی ڕووخانی كۆمار یەك‌نەبوونی هەوموو دەستەكان بووبێت.
دادگایكردنی قازی
لیژنەی تایبەت كە لە تارانەوە هاتبوون بە سەرۆكایەتی سەرهەنگ غۆڵام حوسێن عەزیمی دەگەنە مەهاباد و دادگایی قازی محەمەد و هاوڕێكانی دەكەن و بڕیاری سێدارە دەردەكەن.
لە بەرەبەیانی (٣٠ی ئاداری ١٩٤٧)پێشەوا قازی، حەمەحوسێن خانی سەیف قازی (ئامۆزای پێشەوا) و سەدر قازی (برای پێشەوا) بە دوای سزادران لە دوو دادگای نایاساییدا بەدەستی دوژمنانی گەلی كورد لە چوارچرای شاری مەهاباد، واتە هەر لەو شوێنەی (٢٢ی یەكی ١٩٤٦) كۆماری كوردستان لێی ڕاگەیەندرابوو، لە سێدارە دران و شەهیدكران.
