تا ئێستا منداڵێکت ناسیوە کە لە ڕاستیدا تەمەنی گەورەتر دەربکەوێت؟، پێدەچێت ئەم منداڵە ئەو شتەی هەبێت کە پێی دەوترێت “نیشانەکانی منداڵی خێرا”، دیاردەیەک کە منداڵان لە تەمەنێکی بچووکدا لەلایەن دایک و باوکیانەوە وەک گەورەساڵان مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت و هاندەدرێن بۆ ئەوەی هێندە خێرا گەورە بن کە ئەزموونەکانی منداڵییان دەکەوێتە مەترسییەوە.
نەخۆشی “منداڵێکی پەلە- ئیمپاسیڤ” چییە؟
چەمکێکە کە لەلایەن دەروونناس، دکتۆر دەیڤید ئێلکیند، لە ساڵی ١٩٨١ لە کتێبی “منداڵە پەلە چۆن پێش سەردەمی خۆی گەشە بکات” ڕوونکراوەتەوە، و ئاماژەیە بۆ کۆمەڵێک ڕەفتار و فشاری ناپێویست کە دایک و باوک دەیخەنە سەر منداڵان بۆ بەدەستهێنانی دەستکەوتی سەرەتایی کە توانا دەروونی، کۆمەڵایەتی، یان سۆزدارییەکانیان تێدەپەڕێنن و قۆناغەکانی گەشەکردنی سروشتی تێپەڕێنن.
کەی نیشانەکانی “منداڵی پەلە” دەردەکەوێت؟
ئیلین سانتا، دەروونناس و مامۆستای یاریدەدەر لە زانکۆی تەکساس ساوس وێسترن لە دیمانەیەکدا بۆ ماڵپەڕی “The Pump” دەڵێت “دەتوانرێت لە سەرەتای دووگیانییەوە داینامیکی خێزانی منداڵێکی ئیمپاسیڤ بزانرێت، چونکە دایک و باوک دەست دەکەن بە بازاڕکردن بۆ ئەو بەرهەمانەی کە بانگەشەی ئەوە دەکەن یارمەتیدەر دەبن لە پەرەپێدانی “گەورەبوونی منداڵەکەیان”.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەم دایک و باوکانە منداڵەکانیان زیاد لە پێویست هاندەدەن بۆ ئەوەی بگەنە قۆناغە سەرەتاییەکانی گەشەکردن، و ئەمەش تەنها فشارە بۆسەر منداڵێکی زۆر بچووک، بۆ نموونە هەمیشە هانیان دەدەن و فشار دەکەن بۆ ئەوەی بڕوات پێش ئەوەی بتوانێت لەتەمەنی دیاریکراو بەپێ بڕوات، یان خواردنی ڕەق بخوات پێش ئەوەی منداڵەکە ئامادەبێت بۆ ئەو جۆرە خواردنە”.
دکتۆرە سەنام حەفیز، پسپۆڕی دەروونناسی دەمار، لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ ماڵپەڕی پێرانتس، ئاماژەی بەم دیاردەیە کردووە و بە “پەتا” ناویبردووە.
ئەو دکتۆرەیە وا پێناسی دەکات، هەمیشە ئەو کاریگەرییە دەروونییە کەسەر ئەو منداڵانە دەمێنێتەوە کە لە منداڵیدا فشارێکی زۆریان لێکراوە بۆ گەشەیەکی بەپەلە، کاتێک هەیە بە درێژایی مێژوو کە منداڵان ناچار دەکرێن لە دەرەوەی ئاستی پێگەیشتنیان مامەڵە بکەن، وەک قۆناغەکانی شەڕ و قەیران و کارەساتی سروشتی لەگەڵ ئەوەشدا وەشانی مۆدێرنی ئەم نەخۆشییە بەهۆی سیستەمی پەروەردەیی کێبڕکێکارەوە زیاتر فشار و ئاڵنگاری لەسەرە.
نیشانەکان و ئاگادارکردنەوەکان:
توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠٢٤ کە لە گۆڤاری جۆرناڵی کردەوەی کۆمەڵایەتی، لەسەر بنەمای بەڵگە بڵاوکراوەتەوە، دەرکەوتووە کە گەورەبوون لەگەڵ ئەو دایک و باوکانەی کە پاڵ بە گەشەکردنی منداڵەکانیانەوە دەنێن، دەرئەنجامی نەرێنیی لێدەکەوێتەوە، لەوانە دڵەڕاوکێ و خراپی ئاستی خوێندن و هەستکردن بە ناشایستەیی کاتێک شکست دەهێنن لە جێبەجێکردنی چاوەڕوانییەکانی دایک و باوکیان .
چۆن منداڵێکی زیرەک و سەرکەوتوو و بەختەوەر پەروەردە دەکەیت؟
لەوانەیە دایک و ئامانجی سەرەکییان پەروەردەکردنی منداڵێکی ناوازە بێت، بەڵام ئەم داواکاریانە ڕەنگە کاریگەری نەرێنی لەسەر گەشەکردنی منداڵەکە هەبێت.
بەپێی ئەوەی کە ماڵپەڕی “Health & Me” بڵاویکردووەتەوە، هەندێک نیشانە هەیە کە پێویستە دایک و باوک بیزانن بۆ ئەوەی بزانن ئایا منداڵەکەیان هەست بە فشارێکی زۆر دەکات بۆ ئەوەی خێراتر گەشە بکات؟، لەوانە:
زیاد لە پێویست دانانی خشتەی ڕۆژەکەیان:
دەروونناس دکتۆر لۆرن کوک دەڵێت، “ئێمە منداڵەکانمان بە خشتە و چالاکییەکانی دەرەوەی میتۆدەکە سەرقاڵ دەکەین، کە زۆرن و زۆرجار ئازادییان لێ زەوت دەکەین بۆ هەڵبژاردنی چالاکییەکان کە دڵخوازی خۆیانە.
کێشەکانی تەندروستی جەستەیی و دەروونی: توێژینەوەیەک کە لە گۆڤاری توێژینەوە و پەرستاری ئاسیادا لە ساڵی ٢٠٢١دا بڵاوکراوەتەوە، دەرکەوتووە کە منداڵانی پەلەکردن مەترسی زیاتریان لەسەرە بۆ تووشبوون بە کێشەی تەندروستی دەروونی وەک خەمۆکی و دڵەڕاوکێ و کەمی خۆبەگەورەزانین، هەروەها ڕووبەڕووی کێشەی جەستەیی وەکو سەرئێشەی زۆر، تێکچوونی خەو، ئازاری گەدە و گرژبوونی ماسولکەکان دەبنەوە.
نەمانی ئارەزووی خولیاکان:
منداڵ لەناکاو دەستبەرداری ئەو چالاکییانە دەبێت کە پێشتر چێژی لێ وەرگرتووە بەهۆی فشار و هەستکردن بە ماندوێتی.
زیادەڕەوی لە گرنگیدان بە ئەکادیمی:
ئێلکیند لە کتێبەکەیدا ئاماژە بەوە دەکات کە کوڵاندنی ئاو کە گێزەر نەرم دەکات هەمان شتە کە هێلکە ڕەق و توند دەکات، بۆیە هەستکردن بە فشاری منداڵ بۆ گەیشتن بە ئاستێکی ناڕاستەقینەی ئامانجەکان ڕەنگە لەناو خۆیدا ئاڵنگاری گەورە دروست بکات، بۆ نموونە، وەسوەسەیەکی ناتەندروست بۆ نمرەکان و ئەنجامی تاقیکردنەوە و بەدەستهێنانی دەستکەوتی سەرنجڕاکێش و گەورە کە ببێتە هۆی سەرسامی.
