پ . د . سەعید عەلی محەمەد
مرۆڤ زۆر غەمبار دەبێت كاتێك دەبینێت لەم وڵاتانەی ئێمەدا لەنێوان ماوەیەك و ماوەیەكی تردا دەیان كۆلێژی ئەهلیی لەلایەن كەسانی بەناو سیاسیی و ملیۆنێری تازە پێگەیشتووەوە جوجەڵە ئاسا لەدایك ئەبن و پەیدا ئەبن.
دامەزراندنی كۆلێژە ئەهلییەكان لەبەر ڕۆشنایی ستراتیژییەتی پەروەردە و خوێندنی باڵادا بە یەكێك لە ڕێگاكانی برەودان و بەهێز كردن و فراوانكردنی خوێندنی باڵا لە كۆمەڵگەی عێراقی و كوردستانی لە قەڵەم دەدرێ ، ئەمەش بەرمەبنای فەلسەفەی دەوڵەمەندكردن و تێكەڵكردنی خوێندنی ڕەسمی بەخوێندنی ئەهلیی وەك یەكێك لە دەستكەوتەكانی خوێندنی زانكۆ و پڕۆسەی مەعریفە !
لە ڕاستیدا گرفتەكانی خوێندنی ئەهلیی زۆرن و بەس تەنها عێراق و كوردستان پێیانەوە ناناڵێنن ، بەڵكو زۆربەی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامیی بەم كێشەیەوە گرفتار بوون، هەر بۆیە ڕووبەڕووبوونەوەی كێشەكانی ئەم جۆرە خوێندنە بەشێكە لە پڕۆسەی چاكسازیی خوێندنی باڵا لەڕێی دەست نیشانكردنی جومگە لاوازەكانی ئەم كەرتە گرنگە ، هەروەها بە پشت بەستن بە ئامڕازو میكانیزم وچارەسەرە هاوچەرخەكان بۆ ئەوەی ئەم خوێندنە ڕۆڵێكی پۆزەتیڤ و كاراو گرنگ ببینێ لە پێگەیاندن و دەرچواندنی كەسانی سوودمەندو بەتواناو خاوەن هیزرو کاریگەر بۆ كۆمەڵگە!
بێگومان زۆرێك لەو توێژینەوانەی لەم بوارەدا ئەنجامدراون زیاتر چارەسەری ڕواڵەتیی و مام ناوەندن و گرفتەكان لە بنەڕەتەوە چارەسەر ناكەن و، سەلمێنەری ئەوەن كە تا ئێستاش هیچ جۆرە چارەسەرێكی گونجاو بۆ ئەم كەرتە لەڕێی چاكسازییەكی بە بەرنامەی گشتگیرەوە پێشكەش نەكراوە!
ئەو گرفتانەی كە لە خوێندنی ئەهلیدا زیاتر دەخرێنەڕوو بریتین لە : كەمی ژمارەی مامۆستا، نەبوونی بینایەی تایبەت بۆ زۆرێك لەو زانكۆ و كۆلێژە ئەهلیانە ، كەمی تاقیگە و كەل و پەل و كەرەستە پێویستەكان ، نەبوونی پلان و بەرنامەیەكی ڕوون و جێگیر بۆ وەرگرتنی قوتابیان و، زۆر گرفتی تر كە بەڕاستی گوزارشت لە كێشە و ئافەتە جەوهەریەكانی ئەم كەرتە ناكەن ، بەڵكو دوبارەكردنەوە و تەئكیدكردنەوەی هەمان ئەو كێشە و گرفتانەیە كە زۆربەی زانكۆ ڕەسمییەكانیش لێیان بەدەر نین!
بە بۆچوونی من زۆربەی كێشە سەرەكییەكانی بەشێک لە خوێندنی ئەهلیی تایبەتمەندی خۆیانیان هەیە وەك : هەلپەرستیی ، بەرژەوەندپەرستیی ، وە دەستخستنی پارەو قازانجی ماددیی ، تەشەنەسەندنی گەندەڵی ئیداریی و دارایی بەشێوەیەكی مەترسیدار، بەتایبەت لە كۆمەڵگەیەكی وەك كۆمەڵگەی ئێمەدا كە ڕۆڵی زانكۆ لە پەروەردەكردن و بنیاتنانی تاكەكاندا زۆر لاوازو سست بووە!
هەندێك ئەڵێن : بەشێک لە كۆلێژە ئەهلییەكان لە ترسی سزادانیان و داخستنیان لەلایەن وەزارەتەوە بە مەرج و پێوەرە یاسایی و ئەكادیمیی و ڕێكارە ئیش پێكراوەكانەوە پابەند بوون ، بەڵام لەڕاستیدا بەڵگە و نمونە لەسەر پابەند نەبوونی هەندێک لەو كۆلێژانە بە یاساو ڕێساو پێوەرە زانستیی و ئەكادیمییەكانەوە زۆر زۆرن كە من هەوڵ ئەدەم لەم نوسینەمدا ئاماژە بە هەندێكیان بكەم! من ئەپرسم : ئایا تا ئێستا ئەم كۆلێژانە سزا دراون؟ ئایا ئەو كۆلێژە ئەهلیانە داخراون كە خوێندنی باڵا زیاتر وەك سەرچاوەیەك بۆ خۆدەوڵەمەندكردن و پەیداكردنی پارەو دەستكەوتی دارایی پیشان ئەدەن ؟ ئایا تا ئێستا بڕیاری داننان – إعتراف – لە وەزارەتەوە لە هیچ یەكێك لەو كۆلێژانە وەرگیراوەتەوە کەلەسەر ئەو بنەمایە کاردەکەن؟
ئایا حكومەت و كۆمەڵگا هیچ ئاگاداریی و چاودێری یەكیان بەسەر ئەو بڕە قازانج و دەستكەوتە داراییانەوە هەیە كە هەندێک لەو كۆلێژانە دەستیان دەكەوێت؟!
بێ گومان هەندێک لەو زانكۆ ئەهلییانەی كە لە عێراق و كوردستاندا هەن زۆر جیاوازن لەو زانكۆ ئەهلیانەی كە لە جیهانی پێشكەوتووی ئێستادا هەن، چونكە هەندێک لە زانكۆ ئەهلییەكانی لای ئێمە ( نەک هەموویان ) بەپێچەوانەی زانكۆ ئەهلییەكانی جیهان نمونەی خاڵی هەرە لاوازی خوێندنی باڵاو ڕووی شێوێنراوی پڕۆسەی زانست و مەعریفەن ، بۆ نمونە : زانكۆ ئەهلییەكان لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەم تایبەتمەندییە گرنگانەیان هەیە :
پۆلەكان كەمترین ژمارەی قوتابی لەخۆدەگرن ، دروست كردن و بەهێزكردنی لایەنی كەسایەتیی قوتابی ، ئاستێكی بەرزی پەیوەندی تایبەت لەنێوان قوتابی و مامۆستا ، ئەنجامدانی چەندین چالاكی جۆراوجۆر لەپێناو برەودان و گەشەپێدانی وزە و توانا پیشەیی و كۆمەڵایەتییەكانی قوتابیان ، دەستەبەركردنی هەلی كار بۆ قوتابی دوای دەرچوونی لە زانكۆ!! هەروەها گەورەترین خاڵی بەهێزی زانكۆ ئەهلییەكان لە ئەمریكادا ئەوەیە قوتابی زۆر بە ناڕەحەت تیایاندا وەردەگیرێ ، بۆ نمونە : زانكۆی (هارڤارد ) كە یەكێكە لە زانكۆ تایبەت و پێشكەوتوو و ڕەسەنەكانی ئەمریكا ساڵانە لە (1650) قوتابی زیاتر وەرناگرێ و، ڕێژەیەكی زۆر كەمی ئەو قوتابیانە وەردەگرێ كە داواكاری وەرگرتنیان لەو زانكۆیە پێشكەش كردووە!
زانكۆ ئەهلییەكانی ئەمریكا باشترین و زیرەكترین قوتابی لەخۆدەگرن ، لە كاتێكدا هەندێک لە زانكۆ ئەهلییەكانی ئێمە (جگە لە هەندێ حاڵەتی دەگمەن نەبێ) قوتابییە هەرە خراپەكان لەڕووی زانستییەوە لەخۆدەگرن ، واتە ئەو قوتابیانە وەردەگرن کە بەهۆی نزمی کۆی نمرە گشتیەکانیانەوە لە زانكۆ ڕەسمی و حكومییەكاندا وەرنەگیراون! بۆیە بەڕاستی هیچ جۆرە بەراوردێك ناكرێ لەنێوان هەندێک لە زانكۆ ئەهلییەكانی كوردستان و عێراق و زانكۆ ئەهلییەكانی ئەمریكا و وڵاتانی تر.
ئەمە جگە لەوەی ئەگەر لەڕووی پێوەرە ئەكادیمیی و پەروەردەییەكانەوە سەیر بكەین دەبینین كە هەندێک لە زانکۆو كۆلێژە ئەهلییەكان ( نەک هەموویان ) بوونەتە دامەزراوە و ناوەندی فرۆشتنی بڕوانامە بەو كەسانەی یان نەیانتوانیوە لە زانكۆ حكومییەكاندا بخوێنن ، یان خاوەن سامان و توانایەكی ماددی زەبەلاحن و ئامادەی كڕینی بڕوانامەن بەهەر نرخێك بێت!
هەندێک لەو كۆلێژە ئەهلییانە ئەگەرچی پەرۆشی ئەوە بن لەڕووی ئەكادیمییەوە وا دەركەون كە هیچیان كەمتر نیە لە زانكۆ ڕەسمییەكان ، وە مامۆستاكانیشیان چەند لێهاتوو دڵسۆز بن ، بەڵام لە كۆتاییدا پەیامی هەندێک لەو كۆلێژانە هەر ئەوەیە : سەرەتا بەخشینی بڕوانامە ، دواتر زانست و مەعریفە ، ئامانجیشیان جگە لە بەدەستهێنانی سوودو قازانجی ماددی هیچی تر نیە! كە دیارە ئەمەش لەڕێی وەرگرتنی زۆرترین ژمارەی قوتابیەوە دەستەبەر دەكرێ نەك لەڕێی مەرجی ئەكادیمیی قورس و پڕۆگرامی زانستیی و مەعریفیی بەهێزو ڕێكارو سیاقاتی ئەكادیمی پێشكەوتوەوە!
هەندێک لە كۆلێژە ئەهلییەكانی عێراق و هەندێک لە كۆلێژە ئەهلییەكانی كوردستان (جیا لەو كۆلێژانەی كە لەلایەن سەندیكاو دامەزراوەی تایبەت بە بەرژەوەندی گشتییەوە بەڕێوە دەبرێن) لە قەیرانێكی گەورەی هەمەلایەنەی قوڵدان ، چونكە خڕكردنەوەی بە پەلەو خێرای ( پارە و سامانی بێ ئەندازە ) ئامانج و پاڵنەری سەرەكی پشت دامەزراندنی ئەو كۆلێژانەیە! یەكێك لە هاوڕێ ئەكادیمیەكانم بۆی گێڕامەوە كە : هەندێك سەرمایەدارو خاوەن پێشانگای ئۆتۆمبێل و پیشەی سەربەخۆ حاڵی حازر بیر لەوە دەكەنەوە لەڕێی ڕاكێشانی ژمارەیەك مامۆستای زانكۆی خانەنشین كراوەوە لەبەرانبەر پێدانی یارمەتیەكی ڕەمزیی مانگانە پێیان چەند كۆلێژێكی ئەهلی تایبەت بكەنەوە!
بێگومان نەبوونی ژینگەیەكی گونجاو، لاوازیی ڕۆشنبیریی و هۆشیاریی كۆمەڵایەتی، هەروەها نەبوونی مامۆستاو كادیری پێشكەوتووی وانەبێژی جێگیرو سەربەخۆ كە هەڵگری پلان و ئاوات و ئامانجی ئەكادیمیی گەورە بن، خاوەن چالاكی زانستیی هەمەجۆر بن لە دەرەوەی پۆلدا ، هەروەها شپرزیی هەیكەل و پێكهاتەی ئەكادیمیی هەندێک لەو كۆلێژانە و، بێ تواناییان لە بەستنی پەیوەندی لەگەڵ جیهانی دەرەوە ، هۆكاری سەرەكی لاوازیی هەندێک لەو كۆلێژە ئەهلیی و تایبەتانەیە كە تا ئێستاش نەیانتوانیوە وەك ناوەندو دامەزراوەیەكی زانستیی پەروەردەیی ڕەسەن و پیشكەوتوو دەركەون.
من لێرەدا پشت ئەستوور بە هەندێ زانیاری كە لەلایەن كەسایەتی ئەكادیمیی گەورەوە دەستم كەوتوون ئاماژە بە هەندێ لەو حاڵەت و دیاردە ناشیرین و نێگەتیڤ و كوشندانە دەكەم كە هەندێک لە كۆلێژە ئەهلییەكان ( نەک هەموویان ) پێیانەوە دەناڵێنن :
- هەندێک لە كۆلێژە ئەهلیی و تایبەتەكان بونەتە باخچە و شوێنی ڕابواردن و چێژوەرگرتن بۆ قوتابی ئەو خێزانە دەوڵەمەندو دەست ڕۆشتوانەی كە ڕێگەیان نەداوە كوڕەكانیان و كچەكانیان بڕۆنە زانكۆ حكومییەكان بەبیانووی پاراستنی شكۆو پێگەی كۆمەڵایەتی خێزانەكانیان.
- هەندێك لەو كۆلێژانە بەڕێكەوتن لەگەڵ كەسانی هەڵگری بڕوانامەی باڵا دادەمەزرێن ، وەك ئەو مامۆستایانەی خانەنشین كراون ، بەبێ ڕەچاوكردنی بواری پسپۆڕیی و ڕادەی تواناو لێهاتوویی زانستیی ، بۆ نمونە : لە هەندێ كۆلێژدا دەرچووی ( كۆلێژی كشتوكاڵ) دەبێتە سەرۆك بەشی ( ئەندازیاریی بیناسازیی)، یان دەرچووی (كۆلێژی كارگێڕیی و ئابوریی) دەبێتە سەرۆك بەشی كۆمپیوتەرو تاد…
- ڕاگری هەندێک كۆلێژ یان سەرۆكی هەندێک زانكۆی ئەهلیی وەك (سوڵتانێكی عوسمانی) خۆی دەنوێنێ ، چونكە مافی ئەوەی هەیە هەركاتێك ئارەزوو بكات بەهەر هۆكارێك بێت مامۆستا لە كۆلێژەكەی یان زانکۆکەی دووربخاتەوە.
- وەرگرتنی هەندێ قوتابی لە خوێندنی ئێواراندا كە زۆربەیان لە فەرمانبەرو ئەفسەرو كەسانی كارگێڕیی پێكدێن و لە فەرمانگەکانی حکومەتدا كاردەكەن ، هەندێكیان خاوەن پێگە و دەسەڵاتێكی ئەوتۆن كە مامۆستاكانیان ناچار دەكەن یارمەتییان بدەن لە ئامادە نەبوون لە وانەكاندا، یان چاوپۆشیان لێ بكەن لە گزی كردن لە تاقیكردنەوەكاندا، هەندێجار ئەنجام نەدانی تاقیكردنەوە وەرزییەكان و بەخشینی نمرە بەو قوتابیانە بەبێ هیچ هەوڵ و كۆشش و ماندوبونێك ، كە ئەمەش دەگونجێ بەرژەوەندی هەردوو لای تێدا بێ ، بۆ نمونە : ئەفسەرێكی هاتووچۆ (مرور) مۆڵەتنامەی شۆفێری بۆ یەكێك لە مامۆستاكان لەوکۆلێژەدا دەردەهێنێ لەبەرانبەر پێدانی نمرە و ئەنجام نەدانی تاقیكردنەوە لە وانەی مامۆستاكەدا!
- بێ ڕێزی كردنی بێ ئەندازەی بەشێک لە قوتابیانی هەندێک لەو زانكۆ و كۆلێژە ئەهلییانە بەرانبەر بە مامۆستاكانیان ، ئەمەش هەر لەبەرئەوەی دروشمی ئیدارەكە ئەوەیە كە : زەرەری لەدەست دانی مامۆستایەك زۆر باشترو كەمترە لە زەرەری لەدەست دانی قوتابییەك!
- هەندێ جار ( بەتایبەت لە وڵاتانی دەرەوە ) وەرگرتنی پارەو بەرتیل لە قوتابیان لەلایەن هەندێک لە مامۆستایانی دەستەی وانەبێژەوە بەرانبەر چاوپۆشی كردن لە گزی كردن یان ئامادەنەبوونی وانەكان.
- هەندێ جار یارمەتیدان و ئاسانكاریی كردن بۆ قوتابیان بە چەندان ڕێگەی نایاسایی و نادروست لەپێناو دەرچواندنیان لە تاقیكردنەوەكان!
- هەندێ جار بڵاوبوونەوە و تەشەنە كردنی دیاردەی گزیكردن لەنێو بەشێک لە قوتابیاندا بەشێوەیەكی دیارو لە ڕادەبەدەرو زۆر ناسروشتی!
- گرنگی و بایەخدانێكی ئێجگار گەورە و بێ سنووری بەشێک لە قوتابیان بە دیاردەی ڕابواردن و خۆنمایش كردن ، دوور لە هەموو پێوەرێكی ئەكادیمیی و زانستیی.
- هەندێ جار كۆكردنەوەی ژمارەیەكی زۆری قوتابی لە پۆلەكاندا ، بەشێوەیەك پۆلێك كە توانای لەخۆگرتنی زیاتر لە (30) قوتابی نیە (60) قوتابی تێدا كۆدەكرێتەوە.
- دابەزینی ئاستی زانستیی بەشێک لە قوتابیانی هەندێک لەو كۆلێژانە بەشێوەیەكی زۆر سەرسوڕهێنەر، واتە سەرەڕای ئەو هەموو ئاسانكارییانەی بۆ قوتابی دەستەبەر دەكرێن كەچی ڕێژەی لە %80ی قوتابیان لە تاقیكردنەوە كۆتاییەكاندا دەرناچن.
- هەندێک لە كۆلێژە تایبەتەكان لەنێو چەند خانوویەكی نیشتەجێ بوون یان چەند بینایەكدان كە خاڵین لە هەموو كەرەستەو كەلوپەل و پێداویستییەكی خوێندنی باڵا.
- هەندێ جار بەهۆی ساردو سڕی و پابەند نەبوونی بەشێک لە قوتابیان و مامۆستایان ، دەوام كردن لە هەندێک لە كۆلێژە ئەهلییەكاندا ( بەتایبەت لە وڵاتانی دەرەوە ) لە سێ ڕۆژ زیاتر تێپەڕ ناكات!
- بەشێک لە بابەت و پڕۆگرامە زانستییەكان لە چەند مەلزەمە و لاپەڕەیەكی كەم تێپەڕ ناكات كە ئەمەش لەگەڵ پێگە و قورسایی ئاستی زانستیی و سومعەی بڕوانامەكاندا یەكناگرێتەوە.
- هەندێ جار ( بەتایبەت لە وڵاتانی دەرەوە ) وەرگرتنی ئەندامانی پەرلەمان لە هەندێک لەو كۆلێژانەدا و، دواتر ناردنی كەسانی تر بۆ ئەنجامدانی تاقیكردنەوە لە شوێنەكانیان ، هەروەها وەرگرتنی قوتابیان لەسەر بناغەی پەیوەندی شەخسیی و دۆستایەتی و دەست ڕۆشتوویی دوور لە هەموو مەرج و پێوەرێكی یاسایی و ئەكادیمیی بەتایبەتی لە هەندێک لە كۆلێژەكانی پزیشكیی و ئەندازیاریی.
- هەندێ جار زۆربوونی قوتابیە خاوەن نمرە بەرزەكان لە كۆلێژە ئەهلییەكاندا تا ئاستی كێ بەركێ كردنی قوتابیە دەرچووەكانی زانكۆ ڕەسمییەكان لە بەدەستهێنانی كورسی خوێندنی ماستەرو دكتۆرا، واتە سەرەڕای دەرنەچوونی بەشێک لەو قوتابیانە لە تاقیكردنەوەكانی هەندێک لە كۆلێژە تایبەتەكاندا بەڵام زۆربەیان بەهۆی نمرە بەرزە کانیانەوە لە خوێندنی باڵادا وەردەگیرێن!
ماوەتەوە بڵێین : سەرەڕای ئەو دەردو دیاردە كوشندانەی لە سەرەوە باسمان كردن ، زانكۆ و كۆلێژە ئەهلییەكان دەتوانن (تا ئەندازەیەك) یارمەتی دەربن لە پێشخستنی وڵات و كۆمەڵگە لەڕووی زانستییەوە ئەگەر هاتوو سیاسەتێك پەیڕەوكرا كە لە سایەیدا كۆلێژەكان پابەند بكرێن بە توندو تۆڵكردن و بەرزکردنەوەی کواڵێتی زانستیی، دەوام كردنی قوتابی ، بە مەنهەجكردنی چەند پڕۆگرامێكی بەهێزو بەپێزو پێشكەوتوو، دابینكردنی مامۆستای پسپۆڕو بەتواناو بەهرەمەند ، كردنەوەی خول و ئەنجامدانی چەند چالاكیەكی زانستیی جۆراوجۆر كە پێویستییەكانی بازاڕ پڕ بكاتەوە ، دەستەبەركردنی سەرمایەیەكی دارایی ئەهلیی و حكومیی هاوبەش ، سوود وەرگرتن لە ئەزموونی زانكۆ جیهانییەكان ، بە تایبەت ئەزموون و تواناو پسپۆڕیی ئەو مامۆستا عێراقییانەی لە دەرەوەن و وڵاتیان بەجێهێشتووە.
پێویستە هەڵوێستەیەكی جددی لە ئاست هەندێک لە كۆلێژە تایبەتەكاندا ( نەک هەموویان ) بكرێ و، چاكسازیەكی ووردو ڕیشەیی لەم دامەزراوە پەروەردەییە گرنگانەدا ئەنجام بدرێ ، بە ئامانجی بەرەو پێشبردنی ئەم كەرتە هەستیارە لە عێراق بە گشتی و كوردستان بە تایبەتی ، بۆ ئەوەی جارێكی تر خوێندنی باڵا بەشێوەیەكی ڕێك و پێك و بەپێی بنەما و ستاندارە ئەكادیمیە جیهانییەكان دابڕێژرێتەوە .
تێبینی / ئەم نووسینە مەبەست لێی بەئامانج گرتنی هیچ کەس و لایەن و دامەزراوەو ناوەندێکی ئەکادیمیی ئەهلیی دیاریکراو نیە ، بەڵکو بابەتێکی گشتیەو هەنگاوێکی دڵسۆزانەیە بۆدەستنیشانکردنی لاوازیەکان و چارەسەر کردنی گرفتەکان و بەهێز کردن و بەرەو پێش بردنی خوێندنی باڵا لەم کەرتە هەستیارو گرنگەدا .
