بەهای دۆلار

سەرکۆ یونس*

سیاسەتی نەختینەیی:
بانکی ناوەندی عێراق، کەبەمادەی 110 دەستوری هەمیشەیی عێراق، ناسێنراوە و سیاسەتی نەختینەیی تایبەتە بەو دامەزراوە سەربەخۆیە، سیاسەتی ئاڵوگۆڕی دۆلار بەجێگیری ئەنجام دەدات، واتە نرخی ئاڵوێری دۆلار جێگیر کراوە. بۆ هەر 100دۆلار بەبڕی 146.000 دەشکێنێتەوە.

هۆکاری تەکنیکی:
ئەو شێوازەی کەبانکی ناوەندی ئاڵوگۆری دراوی تێدا ئەنجام دەدات، شێوازێکی کۆنە و ناچێتە ژێر چوارچێوەی سیستەمی ئەلیکترۆنی جیهانییەوە، ئەمەریکاش بەم شێوازە ڕازی نابێت. لەئێستادا بانکی ناوەندی لەهەوڵی دانانی سەکۆیەکی ئەلیکترۆنی یە، بۆئەوەی هەموو ئەو کۆمپانیا و بانکەبازرگانییانەی کەدۆلار لەبانکی ناوەندی دەکڕن، ئاشکراو ڕوون بێت و پێویستە بانکی ناوەندی ئاگاداری حەواڵەکان و پارە کاشەکان بێت، بانکی ناوەندی لەدواین بڵاوکراوەیدا، دڵنیایی دەدات بەهۆکاری تەکنیکی خستنەڕووی دۆلار کەمکراوەتەوە.

فشاری ئەمەریکا:
چەند جارێک وەزارەتی گەنجینەی ئەمەریکا، هۆشداری داوە بە بەرپرسانی حکومی و بانکی ناوەندی عێراقی، کەلەڕێگای عێراقەوە دۆلار حەواڵەی ئێران و بەشێک لەو ڕێکخراو وگروپانە دەکرێت کەلەلیستی سزادراوەکانی ئەمەریکادان، بۆیە وەزارەتی گەنجینەی ئەمەریکی ڕێگەنادات بەم کارە، واتە نایەوێت بەهای دۆلار لەئابوری وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نزم بێت و ناجێگیر بێت، هەروەها ئەمەریکا دەیەوێت کۆنترۆڵی هەموو دۆلارەکانی لەدەرەوەی وڵاتەکەی بکات، هەربۆیە ئەمەریکا فشار دەکات.
ناوی هەندێ کۆمپانیاو بانکی بازرگانی ئەهلی دراوە بەبانکی ناوەندی، بانکیش لەئێستادا مامەڵەی ئەو بانکانەی راگرتووە.

سپیکردنەوەی پارە:
عێراق وڵاتێکە، بەتەواوی هێشتا سەقامگیری سیاسی و ئابوری نی یە، تاڕادەیەک کاریگەری فشاری وڵاتانی ئیقلیمی لەسەرە. بەواتایەکی تر عێراق گۆرەپانێکی لەباروگونجاوە بۆ یەکلایکردنەوەی هەندێ پرسی ئابوری و دارایی، گروپ و ئەحزابی سیاسی بەفشاری وڵاتان کار بۆ سپیکردنەوەی دراو دەکەن و حکومەتی عێراقی و وەزارەتی گەنجینەی ئەمەریکا هەستیان بەم کارە کردووە، هەرئەمەش یەکێکە لەهۆکارەکان بۆ گۆرانکاری لەشێوازی خستنەڕووی دۆلار لەلایەن بانکی ناوەندییەوە، بۆ ئەم مەبەستە بانکی ناوەندی ڕێکاری تازەی گرتوەتەبەر کەپێدەچێت لەساڵی نوێدا پەیرەویان بکات.

هۆشیاری خەڵک:
هاوڵاتیانی عێراق هەمیشەو بەردەوام ئەزمونی تاڵ و جەرگبڕیان هەیە لەبواری ئابوری وداراییدا، گۆرانکارییەکانی بەهای دینار بەرامەبەر بەدۆلار لەکۆتایی ساڵی 2020 دا و پاشان ئەم فەوزا و ناسەقامگیرییەی ئێستای بازاری دراو، پالنەرو هۆکارن بۆ پێشبینی هاوڵاتیان و بەکاربەران بەئاراستەی خراپتر، هەربۆیە ئەوەی دیناری هەیە دەیکات بەدۆلار لەترسی زیاتر بەرزبوونەوەی دۆلار، ئەم هەڵپەو فشارانە خواست لەسەر دۆلار زیاتر دەکات نرخی دۆلار بەرزتر دەکاتەوە. بازاڕی ڕەشی دراو سەرهەڵدەدات، بۆیە گرنگە هاوڵاتی لەهەلومەرجی نائاسایی و شلەژانی بازاڕی دراودا، پەلە نەکات، تا بارودۆخەکە سەقامگیر دەبێتەوە.

ئابوری ودارایی عێراق:
وەزارەتی دارایی لەڕێگەی فرۆشتنی نەوتەوە بەنرخی زیاتر لە80 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک، داهاتێکی بەرزی دەست دەکەوێت.
هەروەها بانکی ناوەندیش بەهۆی ئەو سیاسەتەی پەیرەوی دەکات و بەهۆی گەڕانەوەی دۆلاری نەوتەوە یەدەگی دۆلار تا ئاستی 94 ملیار دۆلار بەرزبووەتەوە و یەدەگی زێریشی نزیکەی 130 تۆنە، پلەی 30 جیهانی گرتووە و چوارەمی وڵاتانی عەرەبی یە لەزێردا. لەم لایەنەوە مەترسی ئابوری ودارایی لەسەر عێراق کەمە، بەڵام ئەوەی کێشەکە قووڵ دەکاتەوە لاوازی جیهازی بەرهەمهێنانە لەسەرجەم کەرتەئابورییەکاندا (جگە لەنەوت) بۆ پڕکردنەوەی خواستی ناوخۆ پەنا بۆ هاوردەکردن دەبرێت و بەپێ ی ڕاپۆرتەکان، زیاتر لە90% پێداویستیەکان لەدەرەوە هاوردە دەکرێن، بێگومان ئەم مامەڵانە بەدۆلار ئەنجام دەدرێت.

کاریگەری لەسەر بازاڕ:
بازاڕی عێراق بەڕێژەی 90% پشتی هاوردەنی دەبەستێت، هەرگۆرانکارییەک بەبەرزبونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بەدینار کاریگەری خراپی دەبێت و دۆخەکە ئاڵۆزتر دەکات، نرخی سەرجەم کەلوپەلەهاوردەکراوەکان بەڕێژەی 10% بۆ 15% بەرز دەکاتەوەو ئەمەش دیسان بارگرانییەکە دەکەوێتە سەرشانی هاوڵاتیان.
ئەمە سەرەرای دابەزاندنی دوو ساڵی ڕابردووی بەهای دینار بەرامبەر بەدۆلار، کەبە ڕێژەی 20%- 25% ئاستی گشتی نرخەکانی بەرزکردەوە، بۆیە چیتر هاوڵاتیان و کۆمەڵگای عێراقی تەحەمولی زیاتری بەرزی نرخ ناگرن.

حکومەت و ئەنجومەنی نوێنەران:
بانکی ناوەندی بەدەستور، دامەزراوەیەکی سەربەخۆی بێ لایەنی دەوڵەتە، پارە چاپ دەکات و سیاسەتی نەختینەی دەوڵەت دەپارێزیت و لەهەوڵی بەردامی سەقامگیرکردنی دیناری عێراقییە.
حکومەت و ئەنجومەنی وەزیران ناتوانن ڕاستەوخۆ تەداخول لەکاروباری بانکی ناوەندی بکەن، بەڵکو لەڕێگای بانگهێشتکردن و داواکارییەوە دەتوانن کاریگەریان لەسەر سیاسەتی بانکی ناوەندی هەبێت، هەندێجار فشاری شەقام و ڕاکێشانی هەست وسۆزی لایەنگرانیان هانی ئەندامانی پەرلەمان و سیاسیەکان دەدەن بۆ قسەکردن و لۆمەکردنی بانکی ناوەندی، بەڵام ئەوەی روون وئاشکرایە بانکی ناوەندی بەوپەڕی کارامەیی و زانستیانە هەنگاوەکانی سیاسەتی نەختینەیی جێ بەجێ دەکات.

پشوو وبۆنەی سەری ساڵ:
حکومەتی عێراقی بەبۆنەی پشووەکانی سەری ساڵەوە چەند ڕۆژێک لەپشوودان، بانکی ناوەندی لەڕۆژانی پشووی فەرمیدا دۆلار ناخاتە بازارەوە، هەروەها ئاشکرای کردووە بۆ ڕۆژانی ( 26 و 27 و 28 و29 )ی کۆتایی مانگی دوازدەی ساڵی دارایی 2022 تەنها بڕی 348 ملیۆن دۆلار دەخاتە ڕوو ، 220 ملیۆن دۆلاری بۆ ناوخۆیە و 128 ملیۆنی بۆ حەواڵەی دەرەوەی وڵاتە.
جگە لەوەی بانکی ناوەندی بەهۆی کۆتایی ساڵەوە، دراسەی هەندێ دۆسیەی ئامار و ووردبینی و پێداچوونەوە بەسیاسەتی نەختیبەیی خۆیدا دەکات، لەهەمانکاتدا بەهۆی پشووەکانەوە ژمارەیەکی زۆری عێراقی گەشت دەکەن بۆ سەربردنی پشووەکانیان لەدەرەوەی وڵات، بەم هۆیەیشەوە خواست لەسەر دۆلار زیاتر دەبێت.

دەرئەنجام:
ئەوەی لەئێستادا روودەدات، حاڵەتێکی نائاسایی کاتی یە، لەدەرەوەی نرخی فەرمی دۆلارەوە ڕوودەدات. پێشبینی دەکرێت لەدوای پشووی سەری ساڵەوە، بارودۆخەکە ئاسایی ببێتەوە، بانکی ناوەندی ڕێکارەکانی فرۆشتنی دۆلار بەشێوازی نوێ و لەڕێگەی سەکۆی ئەلیکترۆنییەوە پرۆسەکە دەست پێ دەکاتەوە، پێمان وایە بەهای دۆلار دەگەڕێتەوە ئاستی جاران واتە 100 دۆلار هاوتا دەبێتەوە بەنزیکەی 146 و 147و 148 هەزار دینار.

*ئابوریناس