سەرکۆ یونس*
دەرئەنجامی هەندێ کێشەو قەیرانی جیهانی، وەک شەڕی ڕووسیا وئۆکرانیا و زیادبوونی تێچونی بەرهەمهێنان و بەرزی نرخی ووزە و کاریگەرییەکانی کۆرۆناڤایرۆس، واپێ دەچێت شەپۆلێکی بەهێزتر لە ئاستی گشتی نرخەکانی ئابوری وڵاتانی ناوچەکەو جیهان بداتەوە، قەبارەی هەڵاوسان دوو هێندەی ساڵی پار گەورەتر ببێت.
هەڵاوسانی نرخەکان لەئابوری ئێراقدا ڕێژەیەکی پێوانەیی بەرزی تۆمارکردووە، ئاستی گشتی نرخەکان بەچەند قۆناغێک لەئێراقدا بەرەو بەرزبوونەوە چووە، لەساڵی ڕابردودا ڕێژەی هەڵاوسان بەپێ ی داتای وەزارەتی پلاندانان تێکڕای ساڵانە بۆ هەڵاوسان 5.3% بووە، هەرچەندە بانکی نێودەوڵەتی ئاستی گەشەی ئابوری ئێراقی لەباشترین وڵاتانی عەرەبی پۆلێنکردووە، بەکاریگەری بەرزی نرخی نەوت و دەستکەوتنی دۆلارەوە.
ئاشکرایە هەر گۆڕانکارییەک لەبەهای دراودا، بەبەرزبوونەوە یان دابەزین، ڕاستەوخۆ دەبێتەهۆی گۆڕانکاری لەنرخەکاندا بەهەمان ئاراستە.
لەمێژووی 20 ساڵی ڕابردودا، دیناری عێراق بەچەند قۆناغێکی سەختی بێ بەهای تێپەڕبووە.
قۆناغی یەکەمی لەدەستدانی بەهای دیناری ئێراقی بۆ دوای ساڵی 2003 و گۆرینی ڕژێمی سیاسی و حکومڕانی حزبی بەعس بوو، کەهاوکات لەگەڵیدا بەهای دیناری ئیراقی بەهەردوو جۆرەکەیەوە(سویسری و چاپ) گۆڕینی بۆ دراوی نوێ ی(پریمەر) بەهای ڕاستەقینەی لەدەستدا. بەتایبەت بۆ هەرێمی کوردستان بارگرانییەکە دووجار قورستر بوو.
سەرەڕای هەندێ گۆرانکاری بەڵام بەهای دینار بەرامبەر دۆلار لەماوەی زیاتر لەدە ساڵ بەجێگری و بەبەرزی مایەوە.
قۆناغی دووەم، لەکۆتاییەکانی ساڵی 2020 دا، بانکی ناوەندی بەڕاسپاردەی دەزگا داراییەکانی جیهان وپاڵپشتی حکومەت و ئەنجومەنی نوێنەران، بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر بەدۆلاری داشکاند بەڕێژەی نزیکەی 25% واتە گۆرینەوەی دراوی نیشتمانی بەرامبەر دۆلار گۆرانی بەسەرداهات بەم شێوەیە بۆ هەر یەک دۆلار لە 1180 ەوە بەرزبوویەوە بۆ 1460 دینار، بەم هەنگاوە بانکی ناوەندی و وەزارەتی دارایی چارەسەری کورتهێنانی نەختینەیی خەزێنەی حکومەتیان کرد، هاوکات بەهۆی بەرزبونەوەی نرخی نەوت، توانرا لەماوەی دوو ساڵی ڕابردودا زۆرترین یەدەگی دراوی بیانی و ناوخۆیی و تەنانەت یەدەگی زێریش زیاد بکرێت، بەپێ داتای بانکی ناوەندی لەئێستادا بانکی ناوەندی باس لەوە دەکات کەیەدەگی دراوی بیانیان بۆ نزیکەی 100 ملیار دۆلار بەرزکردووەتەوە و قەبارەی یەدەگی زێریش بۆ 132 تەن زیادکراوە.
بەم گۆڕانکاریانە لەدوو ساڵی ڕابردودا ڕێژەی هەڵاوسان لەئێراقدا بۆ نزیکەی 25%-30% هەڵکشا، بەمەش هێزی شت کرینی دینار دابەزی و بارگرانی زیاتر کەوتە سەرشانی مووچەخۆران و فەرمانبەران و چینی هەژارو مامناوەندی کۆمەڵگای ئێراقی.
قۆناغی سێیەمی گۆرانکاریەکان لەدوو مانگی کۆتایی 2022 دا سەری هەڵدا، هاوکات لەگەڵ دەستبەکاربوونی کابینەی نوێ بەسەرۆکایەتی محمد شیاع سودانی، ئەم گۆڕانکاریانە دەرئەنجامی فشارو ڕاسپاردەی بەرپرسانی وەزارەتی گەنجینە و بانکی فیدراڵی ئەمەریکا سەری هەڵدا، بانکی ناوەندی بۆ جێ بەجێکردنی ڕاسپاردەکان هەندێ ڕێکاری کارگێری و بانکی گرتەبەر کەوای کرد قەبارەی خستنەڕووی دۆلار کەمببێتەوە تائاستی کەمتر 50% ی خستنەڕووی ساڵی رابردوو، وای لێهات قەبارەی خواست لەسەر دۆلار زیاد ببێت، سەرەرای جێگیری سیاسەتی نرخی دراوگۆڕینەوەی بانکی ناوەندی لەخستنەڕوودا، خواست زیاد بوو نرخی دۆلار بەرزبوویەوە بۆ هەر 100 دۆلار 157000 و 160000 هەزار دینار وزیاتریش. بەمەش جارێکی تر بەهای دینار دابەزی و هێزی شت پێکڕینی بەڕێژەی %15 لەدەست دا.
هەرچەندە لێپرسراوانی بانکی ناوەندی بانگەشەی ئەوە دەکەن کەدۆخەکە ئاسایی دەبێتەوە و کاتی یە، بەڵام بەداخەوە وا دەرئەکەوێت بارودۆخی بازاری دراو لەدەست بانکی ناوەندیشدا نەمابێتەوە!
دەرئەنجامی هەموو ئەم گۆرانکاریانە لەبەهای دیناری ئێراقی ڕێژەی هەڵاوسان بەرزتر دەکاتەوە، بارگرانی زیاتر بۆ دانیشتوان بەگشتی و چینی هەژاران و مووچەخۆران بەتایبەتی دروست دەکات.
ئەوەش بڵێن دۆخی دیناری ئێراقی لەماوەی ڕابوردودا بەبەراوردی دراوی وڵاتانی ئیقلیمی بەتایبەت تمەنی ئێرانی و لیرەی تورکی ولیرەی سووری لەئاستێکی بەرزی بەهادا بووە، سەرەڕای لاوازی جیهازی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی و کەرتەئابوریەکانی ئێراق داتەپیون و بەرهەمهێنان تا ئاستی سفر نزیک بووەتەوە، بۆ وەڵامی خواستی هەمووەکی ناچار بەهاوردە پڕکراوەتەوە و ساڵانە ئێراق بەبەهای دەیان ملیار دۆلار شمەک و کاڵا لەوڵاتانی دراوسێ و جیهانەوە هاوردە دەکات.
لەم لایەنەوە هەردابەزینێک لەبەهای دینار بەرامبەر دۆلار ڕووبدات، ڕاستەوخۆ رەنگدەداتەوە لەنرخی شمەک و کاڵا وتەنانەت خزمەتگوزراییەکانیش، چونکە خواستی هەمووەکی نزیکەی 42 ملیۆن دانیشتوان بەڕێژەی 90% بەهاوردە پڕدەکرێتەوە!
هاوکات لەبازاڕەکاندا، بەشێکی زۆری کەلوپەل و کاڵا بەدۆلار کڕین وفرۆشتنی پێوە دەکرێت، گۆڕینەوەی دینار بەدۆلار زەرەروزیان لەکەسی مامەڵەکار دەدات.
سەرئەنجام بەهای دینار دادەبەزێت و هێزی شت پێکڕینەکەی دێتەخوار، بەشێوەیەکی گشتی تێچوون وهەزینەی ژیان زیاتر دەبێت، ئەمە لەکاتێکدا یەک لەسەرچواری دانیشتوانی ئێراق لەژێر هێڵی هەژارییەوەن.
*ئابوریناس
