“ئەو گۆڕانكارییانەی لە كۆرۆنادا ڕوودەدەن مەترسین”
بەڕێوەبەری گشتی ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی لەبارەی گۆڕانكارییەكانی…
زیاترسەردێر
-
خەڵك- فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر بەپێویستی دەزانێت، گەشتیاران دوای گەڕانەوەیان لە شوێنی نیشتەجێ بوونیان خۆیان كەرەنتین بكەن، ڕەتیشیدەكاتەوە هیچ گۆڕانكارییەك بەسەر ڕێنماییەكانی وەزارەتی ناوخۆدا هاتبێت. بەپێی ڕاگەیەندراوێك كە لەلایەن فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێرەوە بڵاوكرایەوە"دوای بڵاوبوونەوەی هەوالی بە كەرەنتین كردنی گەشتیارانی هاتوو بۆ ناوەوەی هەرێمی كوردستان لە چەند كەنالێكی راگەیاندن". هەر لە ڕاگەیەندراوەكە فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر،" ئاگاداری گشت هاولاتیان و گەشتیارانی دەكاتەوە، كە هیچ گۆرانكارییەك بەسەر ڕێنماییەكانی وەزارەتی ناوخۆ بەیانی ژمارە (1) ی سالی 2021 دا نەهاتووە، بەڵكو گەشتیاران دوای گەڕانەوەیان پێویستە لە شوێنی نیشتەجێ بوونیان خۆیان كەرەنتین بكەن، بۆ ئەو ماوەیەی كە لە ڕێنماییەكانی وەزارەتی تەندروستی دا هاتووە".
-
خەڵك-بەشی هەواڵ نرخی دۆلار لە بازاڕەكانی هەرێمی كوردستان بەراورد بە ڕۆژانی ڕابردوو بەرز بووەتەوە. یادگار حەسەن لە كۆمپانیای سەعید بە (خەڵك)ی ڕاگەیاند، نرخی دۆلار بۆ ئەمڕۆ شەممە 3-3-2021، بەپێی بازاڕی گۆڕینەوەی دراوی بیانی لە شاری سلێمانی 100 دۆلاری ئەمریكایی بە 145 هەزار 750 دینار مامەڵەی پێوە كراوە. وتیشی"نرخی 100 دۆلاری ئەمریكایی بە 2 ملیۆن و 500 هەزار تمەنی ئێرانی مامەڵەی پێوە كراوە". بەهۆی ناجێگیری بازاڕ و قەیرانی دارایی و ڤایرۆسی كۆرۆنا و دابەزینی بەهای دینار لە هەرێمی كوردستان و عیراق، نرخی دۆلار ناجێگیرە.
-
خەڵك- ئیسرائیل گفتووگۆی لەگەڵ وڵاتانی كەنداو دەستپێكردووە بۆ دروستكردنی بەرەیەك دژی ئێران بەپێی راپۆرتی رۆژنامەی جیروزالیم پۆست. بەرپرسێكی ئیسرائیلی رایگەیاند گفتووگۆی نافەڕمی لەگەڵ سعودیە و ئیمارات و بەحرێن كراوە بۆ زیادكردنی هاوكارییەكان. رونیشیكردەوە ئەو چوار وڵاتە ئێران بە هەڕەشەیەكی گەورە بۆ سەر خۆیان دەزانن بە تایبەت لەگەڵ بەردەوامی بەرنامەی ناوەكی ئێران، بۆیە دەیانەوێت پەیوەندییەكانیان فراوان بكەن. دوێنێ بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل لەگەڵ باڵوێزی ئیمارات لە ئیسرائیل محەمەد مەحمود كۆبووەوە بەپێی ماڵپەڕی تایمز ئۆف ئیسرائیل. ناتانیاهۆ رایگەیاند ئێمە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەگۆڕین، ئێمە جیهان دەگۆڕین. نوسینگەی سەرۆك وەزیران رونیكردەوە لە كۆبوونەوەكەدا پەرەدان بە پرۆژە هەرێمییەكان و هاوكارییەكانی دوولایەن لە چوارچێوەی كۆمەڵێك بواری فراواندا گفتووگۆی لەسەر كراوە. لە كۆبوونەوەكەدا راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی سەرۆك وەزیران مئیر بن شبات و ژمارەیەك بەرپرسی دیكە بەشدار بوون. ئیسرائیل خۆی ئامادە دەكات لە ئەمساڵدا بە تەواوەتی لە هەموو روویەكەوە بەرەوڕووی ئێران ببێتەوە تەنانەت گورزی سەربازیشی لێ بوەشێنێت. ناتانیاهۆ لە لێدوانێكدا بۆ رادیۆی ئیسرائیل رایگەیاند رێگا نادەین ئێران بگاتە چەكی ناوەكی، لە هەموو لایەكەوە لە هەموو بەرەكانەوە لێی دەدەین.
-
خەڵك- پێش 6 ساڵ داعش مۆزەخانەی موسڵی وێرانكرد، شوێنەوارە مێژووییەكانی ئاشووری رووخاند، ئێستا سەرلەنوێ ئامادەكاری دەكرێت بۆ كردنەوەی دووبارەی مۆزەخانەكە. ریچارد كورین ئەندامی دامەزراوەی سمیسونیانی ئەمریكایی دەڵێت: ئەمریكاییەكان یەكەم كەس بوون سەردانی مۆزەخانەی موسڵیان كرد دوای گرتنەوەی لە بن دەستی داعش، یەكەم رۆژم لەوێ بەڕێكرد ناوچەیەكی شەڕ بوو بە تەواوی. ئەو بەشدارە لە هەوڵە نێوخۆیی و نێودەوڵەتییەكان بۆ چاككردنەوەی مۆزەخانەی موسڵ و دووبارە كردنەوەی. كورین دەشڵێت: لەوێ كارەسات رووی داوە لە وڵات كە یەكێك لە سەرچاوەكانی شارستانییەتە بۆ هەموو خۆرئاوا و خۆرهەڵات. وتیشی" داعش كارێكی كرد كە كەس نەیكردووە چونكە مۆزەخانە و شوێنەوارەكانی دیكە هیچ بەهایەكی سەربازییان نییە، داعش ژێرخانی مەدەنی وێرانكرد. تا ئێستا بە تەواوەتی ئاستی مۆزەخانەكە و وێرانبوونی خەمڵاندنی بۆ نەكراوە. ئاماژەی بەوەشكرد بەشێكی زۆر لە مۆزەخانەكە و كەرەستەكانی لەسەر دەستی كارمەندەكانی رزگاركراون لە رێگای گواستنەوەیان بە رووباردا لە موسڵ. ئاشكراشیكرد بۆ ساڵی 2023 مۆزەخانەی موسڵ بۆ كرانەوە بە رووی گەشتیاراندا ئامادە دەكرێت.
-
خەڵك- حاكمی ویلایەتی تێكساس لە ئەمریكا گریگ ئەبوت ئاشكرایكرد زیاد لە 7 ملیۆن ڤاكسین لە هەفتەی داهاتوو دەدرێت بە هاووڵاتیان، نیوەی بە تەمەنەكان ڤاكسین وەردەگرن، بۆیە تێكساس بە تەواوی توانایەوە كارەكانی دەكاتەوە كۆتایی دێنێت بە بەكارهێنانی ناچاری دەمامك. ئەبوت لە توێتەر نووسی: ئێستا كاتی كردنەوەی تێكساسە بە تەواوی. لە هەفتەی داهاتووەوە ویلایەتی تێكساس دەچێتە قۆناغێكی نوێ كە سەپاندنی ناچاری دەمامك كۆتایی دێت، دەكرێت چێشتخانە و كۆمپانیاكان كارەكانیان دەستێپكەنەوە و سیاسەتی بەستنی دەمامكیش پەیوەندی بە ئەو شوێنانەوە خۆیانەوە. گیلبرتو هینوجوسا سەرۆكی حزبی تێكساسی دیموكراسی دەڵێت: هەلێكمان هەیە لە كۆتایی وەرزی هاوین بۆ كۆنترۆڵی كۆرۆنا، بەڵام ئەم حاكمە خەریكە دەمانگێڕێتەوە بۆ سەردەمی بەردی ئەمە شێتییە. هاوكات ویلایەت و شارەكانی دیكەی ئەمریكا دەستیانكردووە بە سوككردنی رێوشوێنەكانی كۆرۆنا، حاكمی ویلایەتی میسیسیبی تیت ریفز دەڵێت گۆڕانكاری لە رێوشوێنەكانی تایبەت بە كۆمپانیاكان و دەمامك دەكەین. لە میشیگان و لویزیانا و شاری سان فرانسیسكۆ لە كالیفۆرنیا، بەرپرسان هەندێك لە رێوشوێنەكانیان لابردووە.
-
سلێمانی – نزار جەزا ئەم بەهارە بەرگدرووەکانی سلێمانی هێندە قوماشی جلی کوردییان وەرگرتووە، چیتر ناتوانن قوماشی دیکە وەربگرن، بۆئەوەی جلی کوردی لێ بدوورن. چووینە بازاڕی سلێمانی و بەنێو دووکانەکانی جلی کوردی پیاوانەدا گەڕاین، هەر دووکانێکت دەبینی جمەی دەهات لەکڕیاری جلی کوردی، چەند بەرگدرووێکیشمان دواند، دەیانوت: چیتر قوماش وەرناگرین. پیاوێک بەناوی ئازاد ئەحمەد کە خەریکی کڕینی قوماشی جلی کوردی بوو پێی وتین: ساڵێکە بەهۆی کۆرۆناوە هەر لەکەرەنتینە و نیگەرانیدا بووین، ئێستاش سوپاس بۆ خوا دۆخەکە بەرەوئاسایی بوونەوە چووە، بۆیە پێمانخۆشە لەئێستاوە پێشوازی لەبەهار بکەین و جلی کوردی بۆ بکڕین و بچینەدەرەوە بۆ گەشت و سەیران. قوماشی جلی کوردی جۆری زۆرە و نرخیشیان بەپێی کوالیتی قوماشەکەیە، بەجۆرێک قوماشی جلی کوردی پیاوانە نرخی هەر مەترێکی لە هەشت هەزار دینارەوە تاکو ٢٢ هەزار دینار دەڕوات. دووکاندارێک دەیوت: قوماشەکەت پێدەفرۆشین، بەڵام پەلەی لێ نەکەیت، بەرگدرووت دەستناکەوێت. ئەوەشی وت: ئەمساڵ چونکە کۆرۆنا کەمبووەتەوە و ئەگەری ڕاگەیاندنی کەرەنتینە نییە و ئەم دوومانگەش لەکاتی خۆیدا موچە دابەشکراوە واتە پارە کەوتووەتە دەستی خەڵک، بۆیە فرۆشمان باشە، بەڵام بەراورد بەساڵانی ٢٠١٣ و پێشتر فرۆشمان کەمترە. لێدوانەکانی حکومەتی هەرێم لەبارەی دابەشکردنی موچە لەکاتی خۆیدا و جێبەجێکردنی ئەو بەڵێنە لەم دوو مانگەی ساڵی نوێدا جوڵەیەکی باشی خستۆتە بازاڕەوە. پێشتر لە ڕۆمانیا و بولگاریا و چینەوە قوماش بۆ هەرێمی کوردستان دەهات، بەڵام ئێستا زیاتر لەچین و هیندستان قوماشەکان دێن، چونکە ئەو شوێنانەی پێشتر بۆ ئەم دۆخەی هەرێمی کوردستان نرخیان گرانە، لەلایەکی دیکەوە بەهۆی دابەزینی بەهای تمەنی ئێرانییەوە قوماشی ئێرانیش لەبازاڕەکاندا هەیە. بۆ وەرگرتنی زانیاری زیاتر چووینە لای یەکێک لەبازرگانەکانی قوماشی جلی کوردی پیاوانە و گفتوگۆیەکمان لەگەڵ ئەنجامدا، کە بەردەوام قوماشی تازە بەپێی خواستی خەڵک دەهێنێت. شێخ رەئوف شێخ سەعید، باسی لەئەوەکرد، ئەمساڵ فرۆشی قوماشی جلی کوردی بەراورد بەساڵی ڕابردوو باشترە و چاوەڕێدەکرێت باشتریش بێت، بەڵام بەداخەوە ساڵی ڕابردوو ساڵێکی پڕ نەخۆشی و پڕ ناخۆشی بوو، بەتایبەت بۆ کەسانی کاسب زۆر خراپبوو و فرۆشیان نەبوو. ناوبراو کە خاوەنی پێشانگای دابانیشە وتی: دووکاندارەکان دێن قوماش دەبەن، بەڵام کە نەفرۆشرێت یان فرۆشیان کەمبێت، دووکانداریش پارە نادات، لەم کاتەشدا ئیشوکار تاڕادەیەک دەوەستێت. نرخی دوورینی قوماش بۆ جلی کوردی بەپێی شێوازی دوورینەکە دەگۆڕێت، بەجۆرێک نرخەکان لە٢٥ هەزار دینارەوە تاکو ٨٠ هەزار دینار دەڕوات. لەگەڵ ئەوەی جلی کوردی ئامادەکراو لەبازاڕەکانی هەرێمی کوردستان دەفرۆشرێن، بەڵام زیاتر خواستی هاوڵاییان لەسەر قوماشە و دەیانەوێت خۆیان بەپێوەری خۆیان بیدوورن، هەربۆیە بەرگدروویەکیشمان دواند، کە ماوەی ٣٤ ساڵە کاری بەرگدووری دەکات. نەبەز محەمەد وتی: ئەمساڵ کارمان بەراورد بەساڵانی پێشوو باشترە، بەجۆرێک هێندە قوماشم وەرگرتووە کە بیاندوورم، تاکو نەورۆز هەر دەتوانم ئەوەندە بدوورم، بۆیە ماوەیەکە هیچ قوماشێکم وەرنەگرتووە تاکو بیاندوورم. ساڵانە لەگەڵ هاتنی وەرزی بەهار بەشێک لەهاوڵاتییان بەکڕینی جلی کوردی خۆیان بۆ یەکەم ڕۆژی نەورۆز ئامادەدەکەن، و ئەمساڵیش دووکانەکانی قوماشی جلی کوردی جمەیان دێت و فرۆشیان زیادی کردووە و بەرگدرووەکانیش هێندە قوماشیان وەرگرتووە، چیتر قوماشی دیکە بۆ دوورین وەرناگرن.
-
خەڵك- پاپا فرانسیس ڕایدەگەیەنێت، سەرەڕای هێرشەكان، سەردانی عێراق دەكات. پاپای ڤاتیكان لە پەیامێكدا ڕایگەیاند، ڕۆژی هەینی داهاتوو، بە ویستی خودا دەچمە عێراق، ماوەی سێ ڕۆژ دەمێنمەوە، ماوەیەكی زۆریشە ویستم هەیە سەردانی ئەو خەڵكە بكەم كە زۆر ئازاریان چێشتووە. وتیشی"هێرشە مووشیەكییەكان كارناكاتە سەر هەڵوەشانەوەی گەشتەكەم". بەیانی ئەمڕۆ 10 مووشەك ئاڕاستەی بنكەی سەربازی عەین ئەسەد لە ئەنبار كران كە دوو هەزار سەربازی ئەمەریكایی تێیدا جێگیر كراون. ماوەیەكی زۆرە پاپا بڕیاری داوە سەردانی عێراق بكات، بەڵام ماوە ماوە هێرش و پەلامار روو دەدەن، بەهۆیەوە دەنگۆی دواخستنی سەردانەكەی بڵاودەكرێتەوە، بەڵام پاپا سورە لەسەر سەردانەكەی بۆ عێراق. ئەمەش لەكاتێكدایە، مانگی ڕابردوو هێرشی مووشەكی كرایەسەر شاری هەولێر و زیاتر لە 10 ئەمریكی بوونە قوربانی، هاوكات لە دوو مانگی ڕابردوودا چەندین هێرشی مووشەكی و تەقینەوە لە شاری بەغدا دژی ئەمریكییەكان و هاووڵاتیان ئەنجام دراوە و زیاتر لە 100 كەس بوونەتە قوربانی، بەشێك لە چاودێرانیش پێیانوایە، ئەنجامدانی ئەم هێرشانە بۆ ئەوەیە كە پاپا سەردانەكەی بۆ عێراق هەڵوەشێنێتەوە، بەڵام ئەمڕۆ پاپا ئاشكرایكرد، سەردانی عێراق دەكات و سەردانەكەی هەڵناوەشێنێتەوە.
-
خەڵك- بەردەوامی جەنگ لە سوریا كاریگەری نەرێنی لەسەر ژینگە دروستكردووە و لە ئایندەدا مەترسی گەورە دروست دەكات. بەپێی راپۆرتێك خاك و ئاوی سوریا پیس بوون، بووەتەهۆی كێشە بۆ سڤیلەكان و هەڕەشە بۆ ژیانیان لە داهاتووی دوای جەنگ و دابینكردنی پێویستییەكانی ژیانیان. پسپۆڕانی سوریایی و نێودەوڵەتی هۆشداری دەدەن لە چارەسەرنەكردنی شوێنەوارەكانی جەنگ لە سەر ژینگەی سوریا بە خێرایی، لە حاڵی پێچەوانەدا زیانی گەورە و كارەساتی مرۆیی بە دوادادێت. مەروە داودی مامۆستا لە زانكۆی جۆرج تاون لە راپۆرتێكدا دەڵێت هێزەكانی رژێم و گروپە چەكدارەكانی ئۆپۆزسیۆن و هێزە كوردییەكان و گرووپە تیرۆرستییەكانی وەك سەرجەمیان زیانیان لە ژینگە داوە. داودی دەڵێت هێرشەكان بۆ سەر بیری نەوت و پاڵاوتگە و دامەزراوە پیشەسازییەكان بووە بەهۆی پیسبوونی خاك و ئاو و هەوا، هاوكات بەهۆی نەبوونی ئیدارەیەكی كارای ژینگەوە، مادەی كیمیایی و غازی ژەهراوی لە دەریاچە و رووبارەكاندا بڵاوبووەتەوە. راشیگەیاند بواری چاندن پشتی پێ بەستراوە لە ئابووری سوریا لە پێش جەنگ، ئێستا 40%ی بەهای خۆی لەدەستداوە. بەپێی ئەو راپۆرتە بە پشت بەستن بە زانیارییەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان، نزیكەی 15.5 ملیۆن سوریایی كە زیاد لە 90%ی دانیشتووان دەكات، بێبەشبوون لە سەرچاوەی پاكی ئاوی خواردنەوە، مەترسی نەخۆشییە گوازراوەكانیان لەسەرە بەهۆی ئاوەوە.
-
خەڵك- بە پێی توێژینەوەیەك خواردنی گۆشت بەشێوەی زۆر مەترسی توشبوون بە نەخۆشییەكانی دڵ و شەكرە و هەوكردنی سیاسییەكان و نەخۆشییە مەترسیدارەكانی دیكە زیاد دەكات. بەپێی راپۆرتی رۆژنامەی گاردیان، توێژەران لە توێژینەوەیەكدا گەیشتون بە ئەو ئەنجامەی كە خواردنی گۆشت بەشێوەیەكی زیاد لە پێویست دەبێتەهۆی چەندین نەخۆشی مەترسیدار لەوانە دڵ و شەكرە و سیییەكان. زانراوە كە گۆشتی سوور دەبێتەهۆی زیادبوونی نەخۆشییەكانی شێرپەنجە، بەڵام ئەمە یەكەمجارە ئەم ئەنجامە بە دەست بێت كە بەكارهێنانی گۆشت پەیوەندی هەیە بە 25 نەخۆشی نا شێرپەنجەییەوە كە زۆرینەی پێویستیان بە چوونە نەخۆشخانە دەبێت لە بەریتانیا. توێژەران لە زانكۆی ئۆكسفۆر گەیشتوون بە ئەو ئەنجامەی گۆشتی سووری كارگە یان گۆشتی كێڵگە پەلەوەرییەكانی وەك مریشك پەیوەندی هەیە بە 9 نەخۆشییەوە. ئەنجامی توێژینەوەكان و رێكخراوی تەندروستی جیهانی گەیشتوون بە ئەو ئەنجامەی كە زۆر خواردنی گۆشتی سوور زیان بە تەندروستی گشتی دەگەیەنێت. توێژینەوەیەكە پشتی بە تۆماری نزیكەی 475 هەزار بەریتانی بەستووە لە نیوەی تەمەندا، توێژەران هەستاون بە پشكنینی ژەمەخواردنەكان لەگەڵ تۆمارە پزیشكییەكان دەربارەی چونە نەخۆشخانە، لەگەڵ ئاماری مردووان لە ماوەی هەشت ساڵدا. ئاماژەیان بەوەشكردووە زۆر خواردنی گۆشتی سوور دەبێتەهۆی نەخۆشییەكانی دڵ هەوكردنی سی، نەخۆشییەكانی كۆڵۆن، شەكرە، گۆشتی كێڵگە پەلەوەرییەكان دەبێتەهۆی هەوكردنی گەدە و شەكرە. كیرین بابیر لە بەشی تەندروستی دانیشتووان لە زانكۆی ئۆكسفۆرد دەڵێت: خواردنی هەر 70 گرامێك لە گۆشتی سوریا رۆژانە بۆ كەسێك بە رێژەی 15% تووشبوون بە نەخۆشییەكانی دڵ و 30% نەخۆشیی شەكرە زیاد دەكات.
-
خەڵك- سەرۆكی پارتی سەربەستی كوردستان ڕایدەگەیەنێت، هەموو ئەو كێشانەی لە كوردستان هەیە بوونی فەرهەنگی یەكتر قبوڵ نەكردنە. لەدوای دابەشبوونی بەسەر چەند وڵاتێكی داگیركەردا، كورد بە دڕێژایی 100 ساڵی ڕابدروو نەیتوانیوە یەكگرتوویی خۆی بپارێزێت، ئەمەش هۆكار بووە بۆ شكستی سەرجەم شۆڕشەكانی كورد لە هەر چوار پارچەكەی كوردستان. عارف باوەجانی سەرۆكی پارتی سەربەستی كوردستان بە (خەڵك)ی ڕاگەیاند، بەداخەوە بەرەیەكی گشتی بۆ ڕۆژهەڵاتی كوردستان تاكو ئێستا لە ئارادا نییە، بەڵام بەیاننامەی هاوبەش دەردەكرێت و ناوەندی هاوكاریش ڕاگەیەنراوی هەیە، بەڵام ئەوانە هیچكات وەڵامدەری دۆخی ڕۆژهەڵات نین. وتیشی"خەڵك چاوەڕێی بابەتی گەورە دەكات، ناكرێت حزبی كوردی دوای 42 ساڵ لە ڕۆژهەڵات هێشتا نەگەیشتوونەتە ئەوەی بەرەیەكی هاوبەش دروست بكەن، كە بە ئاسانی دەكرێت ئەوە بكرێت، ئەگەر بەرژەوەندی حزبی نەخوێنرێتەوە". ئاشكراشیكرد، ئێمە لەگەڵ وڵاتێك ڕووبەڕووی یەكتربووینەتەوە ناوی ئێرانە و ئەوێ بووە بە سەرچاوەی هەموو میدیاكانی جیهان و پڕە لە كێشە، دەبێت ئەوانەی خۆیان بە نەیاری ئەو دەوڵەتە دەزانن بەڕاستی پێویستە لەنێو بەرەیەكدا بن، بەڵام كەس هەنگاوی بۆ نانێت. ڕوونیشیكردەوە، هەموو ئەو كێشانەی لە كوردستان هەیە بوونی فەرهەنگی یەكتر قبوڵنەكردنە، دەستێوەردانی هەواڵگری وڵاتانی دەوروبەرە، هەرچەندە بەداخەوە لە باشووری كوردستان هەرێمێك هەیە، بەڵام بەداخەوە زۆرجار ناكۆكییەكان پەرەدەستێنن و ئەوەش جێی نیگەرانییە.