ئاگاداربن .. ئەم جۆرە خوێندنە (ساختە و بێ سوودە)



پ. د. سەعید علی محمد

ئامانج لە هەموو پڕۆسەیەكی خوێندن و پڕۆژەیەكی زانستیی پێگەیاندنی مرۆڤ و گەشەپێدانی كۆمەڵگە و پێشخستنی وڵاتە لەبوارە جیاجیاكاندا! لە وڵاتە پێشكەوتووەكانی دنیادا پەیوەندی نێوان زانست و كۆمەڵگە، توێژەر و كۆمەڵگە، زانكۆ و كۆمەڵگە، وەك پەیوەندی نێوان ڕۆح و لاشەیە وایە، پڕۆسەی بەخشینی خاڵ و پلەبەرزكردنەوە و زیادكردنی موچەی مامۆستا بەستراوەتەوە بە ئەنجامی وردبینی لیژنە تایبەتەكان سەبارەت بە دۆسیەی تایبەتی ئەدای مامۆستا، ڕادەی توانا و لێهاتوویی لەبواری نووسین و قاڵ بوون و داهێنان و توێژینەوەی زانستیی بەهێزو ناوازە لە سێكتەرە جیاوازەكاندا!

بێگومان زانست و خوێندن بۆ لەبەركردن و خەزنكردن و تەڵقین دان و لە قاڵبدانی مێشك و دەماغی قوتابی، بەدەستهێنانی بڕوانامەی ڕواڵەتیی نییە، هەروەك چۆن زانكۆكان و ناوەندەكانی خوێندنی وڵاتی ئێمە و وڵاتانی تریش پێوەی دەناڵێنن، بەڵكو ئامانج  (خوێندنی ڕاستەقینە و بەرهەم هێنانە) كە هەر ئەمەیش وایكردووە وڵاتێكی زلهێزی وەك ئەمریكا بتوانێ زۆرترین ژمارەی (خەڵاتی نۆبڵ) بۆ خۆی بباتەوە!

دەبێ بزانین هەروەك چۆن ( دراوی نەختینەی ڕاستەقینە) و (دراوی نەختینەی ساختە) هەیە ، هەروەك چۆن (پارچە شوێنەواری ڕاستەقینە) و (پارچە شوێنەواری ساختە) هەیە، بە هەمان شێوەش (خوێندنی ڕاستەقینە ) و (خوێندنی ساختە)ش هەیە، ئەگەر دراوی ساختە هیچ سوودێكمان لە بازاڕدا بۆ كڕینی شتومەك و پێداویستییەكان پێ نابەخشێ، بە هەمان شێوە خوێندنی ساختەش هیچ دەستكەوت و قازانجێكی زانستیی و مەعریفیی نەوعیی و نمونەییمان پێ نابەخشێ! ڕاستە ئێمە دەزانین مەبەست بە دراوی ساختە و دراوی ڕاستەقینە چییە، بەڵام ئەی ئایا مەبەست لە خوێندنی ڕاستەقینە و خوێندنی ساختە چییە؟ چ كاتێك خوێندن پێی دەوترێ خوێندنی ڕاستەقینە و چ كاتێكیش پێی دەوترێ خوێندنی ساختە؟!

لەڕاستیدا خوێندن لەم حاڵەتانەی خوارەوەدا بە خوێندنی ساختە لە قەڵەم دەدرێ:

1- هەر كاتێك خوێندن دوور بوو دابڕاو بوو یان نامۆ بوو لە واقیع و بارودۆخ و ئێش و ئازارو هیواو ئاوات و ژیانی قوتابیان، هەر كاتێك خوێندن بێ توانا و دەستەوسان بوو لە ئاست چارەسەركردنی ئەو كێشە و گرفتانەی كە ڕووبەڕووی ژیانی ڕۆژانەی قوتابیان دەبنەوە، ئەو كێشانەی كە پێویستیان بە مومارەسەركردنی قوڵی بیركردنەوە و شیكردنەوە هەیە، ئەو خوێندنە بە خوێندنێكی ساختە و بێسوود لە قەڵەم دەدرێ.

2-  خوێندن هەر كاتێک نەیتوانی وزە و تواناكانی قوتابی لەڕووی بیركردنەوە و شیكردنەوە و ڕەخنەگرتن پەرە پێبدات ، ئەگەر نەیتوانی پاڵ بە قوتابیەوە بنێ بڕیار لەسەر ڕاستیی و ناڕاستیی ، دروستیی و نادروستیی، بەهێزیی و لاوازیی ناوەڕۆكی هەر بابەت و ماددەیەكی زانستیی بدات كە دەخرێتە بەردەمی، دەكرێ ئەو خوێندنە بەخوێندنێكی ساختە و سەقەت تەماشا بكرێ.

3-  هەر كاتێک پڕۆسەی خوێندن پشتیوانیەكی دارایی و ماددیی بێ سنووری بۆ تەرخان كرابوو، دارایی گشتی و خەزێنەی دەوڵەتی هەڵدەلووشی بێ ئەوەی هیچ بەرهەم و داهێنان و گەشە و پێشكەوتنێكی نەوعیی ئەوتۆ پێشكەش بە كۆمەڵگە و وڵات بكات ، بێ یەك و دوو خوێندنێكی ساختە و بێ سوودە.

4-  پڕۆسەی خوێندن هەركاتێک بایەخ و ئامانجی تەنها ئەوە بوو ناوەڕۆكێكی زانستیی پێشكەش بكات، دوور لەوەی ئەو ناوەڕۆكە ملكەچ بكرێ بۆ ڕەخنەگرتن و سەرنجی قووڵ و ووردبینی و نەشتەرگەریی عەقڵیی، ئەوا ئەو پڕۆسەیە بە پڕۆسەیەكی ساختە و بێ كەڵك دەژمێردرێ.

5- هەر كاتێك ( خوێندن و بڕوانامە و نازناوی زانستیی) بووە بەشێك لە دیاردەی خۆنواندن و خۆنمایش كردن و دەركەوتن، هەروەها هەرکاتێک  ئەم خوێندنە بۆ پلە و پۆست و ناو و شۆرەت و خۆڕازاندنەوەی ڕواڵەتیی و بەرزكردنەوەی پێگەی ڕەسمیی و كۆمەڵایەتیی بوو، دوور لەهەر جۆرە هەگبەیەكی مەعریفیی و ئەكادیمیی ڕاستەقینە، ئەوا ئەو خوێندن و بڕوانامەو نازناوە بێ سوود و ساختە و بێ كەڵك و پووچە.

6- جیهانی ئەمڕۆ جیهانی عەولەمەیە و لەگەڵ وزە و توانا و سەلیقە، بەهرە تایبەت و ناوازەكاندا مامەڵە دەكات، دامەزراندن و بەخشینی هەلی كارو تەوزیف كردنی تاكەكان دوور لە ڕاهێنان و مومارەسە و فێربوونی پراكتیكی ڕەت ئەكاتەوە ، بۆیە هەر خوێندنێك ئەم لایەنەی بەهەند وەرنەگرت، تەنها و تەنها بۆ بەدەستهێنانی بڕوانامە و بەرزكردنەوەی پلەی وەزیفیی و دەستەبەركردنی موچەی بەرزترو ماف و ئیمتیازاتی ماددیی گەورەتر بوو، ئەوا بە خوێندنێكی ساختە دەژمێردرێ و هیچ ئیزافەیەكی نەوعیی نوێ بۆ ژیانمان دەستەبەر ناكات.

7-  هەر كاتێك خوێندن لەهەر ئاست و قۆناغێكدا بێت پاڵ بە قوتابی و خاوەن بڕوانامەوە نەنێت بەردەوام لە خەمی خۆبەهێزكردن و قاڵ بوون و قووڵبوونەوەی زیاترو بەرەو پێشبردنی توانای مەعریفیی و پسپۆڕیی خۆیدا بێت، ئەگەر ئەو خوێندنە كتێبی نەكردە دۆست و خۆشەویست و هاوڕێی شەو و ڕۆژی خاوەنەكەی، ئەگەر ناچاری نەكرد ڕێگای كتێبخانە و خوێندنەوە و نووسین و توێژینەوە بۆ هەتا هەتایە بگرێتەبەر، ئەوا نیشانەی پرسیار لەسەر  ئەو جۆرە خوێندنە دروست دەبێ و لەكۆتاییدا بە خوێندنێكی ساختە لێكدەدرێتەوە و بڕیاری لەسەر دەدرێ.

8- هەر كاتێك كۆمەڵگە بەدەست بەتاڵەوە دەیناڵاند و، زانكۆكان ساڵانە سوپایەك لە گەنجی بەتاڵ و بێ پیشە و بێ كاریان دەردەچواند و، هەزارەها بڕوانامەی ڕواڵەتیی و بێ ناوەڕۆكیان دەبەخشیەوە، كەواتە دەبێ پەنجەی تۆمەت بۆ پڕۆسەی خوێندن درێژ بكەین، گلەیی و گازندە لەو ئاڕاستە و سیاسەتە بكەین كە ئەو پڕۆسەیە بەڕێوە  دەبات، لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا ( سێكتەری خوێندن )  لەدوای وەزارەتی بەرگریی بە پلەی دووەم دێت لە تەرخانكردنی پارە و دارایی، بۆیە كاتێكیش دەرچوانی زانكۆكان لەو وڵاتەدا هەلی كاریان بۆ ناڕەخسێ خێرا هۆكارەكەی دەگەڕێننەوە بۆ شكست خواردوویی و ساختەیی بوونی پڕۆسەی خوێندن.

وادەی ساڵی نوێی خوێندنی ئیسلامی ڕاگەیەندرا
پێت وادەی ساڵی نوێی خوێندنی ئیسلامی ڕاگەیەندرا
عێراق یارمەتی تەندروستی گەیاندە قوربانییانی تەقینەوەکانی لوبنان
دوات عێراق یارمەتی تەندروستی گەیاندە قوربانییانی تەقینەوەکانی لوبنان
پەیوەندیدار