خەڵك – ئارام سەردار
بەڕێوەبەری ئینستیوتی ئابووری بەژمارە ڕایدەگەیەنێت، كۆمپانیا سەرەكییەكانی كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت و بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆڕۆنا دەستیانكردووە بە كەمكردنەوەی خەرجییەكانیان، بەكەمكردنەوەی خەرجییەكانیش جاریكی دیكە پڕۆسەی وەبەرهێنان لە كێڵگە نەوتییەكان ڕادەوەستێت.

بیلال سەعید، بەڕێوەبەری ئینستیوتی ئابووری بەژمارە بە(خەڵك)ی ڕاگەیاند، بەپێی ڕاپۆرتە نێودەوڵەتیەكان كۆمپانیاكانی بواری نەوت لەسەرتاسەری جیهان خەرجییەكانی ئەمساڵیان بە رێژەی 24% یان 40 ملیار دۆلار كەمدەكەنەوە، هەروەها لە ڕاپۆرتێكی ناوەندی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ ڕووپێوی ئابووری خەرجییەكانی پێنج كۆمپانیا كەرتی نەوت (ئیكسۆن مۆبیل، تۆتاڵ، BP و شیڤرۆن و شیڵ) بۆ ئەمساڵ تەنیا 90 ملیار دۆلار دەبێت، لە كاتێكدا بەپێی پلانی فەرمی كۆمپانیاكان بۆ ساڵی 2020 خەرجییەكان 112 ملیار دۆلار بووە.

دەشڵێت: “بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت و مەترسیەكانی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆڕۆنا لەسەر سیكتەری نەوت، زۆرینەی وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت داوایان لە وەبەرهێنەرانی نەوت لەوڵاتەكانیان كردووە وەبەرهێنانەكانیان كەمبكەنەوە، بەوپێیەی دەبێت ئەو حكومەتانە لەڕێی گرێبەستەكانەوە تێچووەكەی بدەن”.

بەپێی زانیارییەكان، هەفتەی ڕابردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عیراق داوایان لە هەموو كۆمپانیا نەوتییەكان كردووە، بودجەی پەرەپێدان لە كێڵگە نەوتییەكان كەم بكەنەوە، چونكە داهاتەكانی حكومەت بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە زیانی گەورەی بەركەوتووە.

بیلال سەعید ئاماژەی بۆئەوەشكرد، كۆمپانیای گازپرۆم ڕووسی، كە 80%ی هەردوو كێڵگەی نەوتی هەڵەبجە و شاكەلی لەسنوری گەرمیان لە ئەستۆیە ئاشكرای كردووە، داواكاریەكەی حكومەتی هەریمیان بەدەست گەیشتووە، بەڵام ئەوان داواكارییەكەیان بۆ كەمكردنەوەی خەرجی پڕۆژەی نەوتی لە ناوچەی سەرقەڵا ڕەتكردۆتەوە، چونكە هەموو پڕۆژەكان ڕەزامەندی بنەڕەتی لەسەر وەرگیراوە لەگەڵ وەزیرە پەیوەندارەكان، ئەمەش كەمترە لە ئاستی پێویست.

ڕوونیشی كردەوە، كۆمپانیای دیلۆیت، كە كۆمپانیای بەرپرسە لە بڵاوكردنەوەی ڕاپۆرتی وردبینی هەناردە و فرۆشتنی نەوتی كوردستان تا ئێستا ڕاپۆرتی ساڵی 2019ی بڵاونەكردۆتەوە، بەڵام پێشبینیكرابوو ئاستی هەناردەكردنی نەوت لە هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2020ـدا ڕۆژانە 500 هەزار بەرمیل تێبپەرێنێت، بەڵام بەهۆی كەمكردنەوەی خەرجییەكان ئەگەری زۆرە هەرێم ناتوانێت ئەو ئامانجە بپێكێت، بەهەمان شێوە كۆمپانیای گۆڵف كێستۆن، كە كۆمپانیای سەركارە لە كێڵگەی نەوتی شیخان ڕایگەیاندووە، بەهۆی ڕاگەیاندنی قەدەغەی هاتووچۆ ئەستەم بووە بۆ كۆمپانیاكە كارمەندان و ئەندازیارانی خۆی لە كێڵگەكە ئامادە بكات و بەو هۆیەشەوە هەڵكۆڵینی بیری ژمارە 13ی لە كێڵگەی شێخان وەستاندووە، هەروەها پلانی بەرزكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتیان بۆ ڕۆژانە 55 هەزار بەرمیل ڕاگرتووە. وایان دانابوو لە چارەكی سێیەمی ئەمساڵدا بەو ئامانجە بگەین، بەڵام ئێستا هەموو هەوڵێك بۆ بەرهەمهێنانی ڕۆژانەی 43 هەزار تاوەكو 48 هەزار بەرمیلە.

كێڵگەی تاوكێ و پێشخابوور، كە لەلایەن دوو كۆمپانیای دی ئێن ئۆ و گەنەڵ ئینێرجی بە هاوبەشی بەڕێوەدەبرێن، كۆمپانیای دی ئێن ئۆ ئاشكرای كردووە ، “كارەكانی دۆزینەوەی نەوت، پەرەپێدان و هەڵكۆڵینی بیری نەوت بەهۆی سنوورداركردنی هاتووچۆ و داخستنی سنوورەكان پاشەكشەی كردووە و ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە دوو كێڵگەی تاوكێ و پێشخابوور دابەزیوە بۆ كەمتر لە 115 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە”.

كۆمپانیای دی ئێن ئۆ باس لەوەش دەكات، حكومەتی هەرێمی كوردستان ناتوانێت لەكاتی خۆیدا حەقدەستی كۆمپانیاكانی نەوت بدات و دوای دەخات و ئەوەش كاریگەری نەرێنیی لەسەر وەبەرهێنانەكانیان دەبێت، بەهۆی ئەوەی لەكاتی خۆیدا حەقدەستەكانیان وەرنەگرتووە و دواخراوە، لە ڕابردوودا نەیانتوانیوە بگەنە ئامانجەكەنیان و بەرهەمهێنانی نەوت بەرزبكەنەوە، هەروەها كۆمپانیا گەنەڵ ئینێرجیش، كە خاوەنی 25%ی پشكەكاننی كێڵگەی تاوكێیە ڕایگەیاندووە، بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت ناتوانن بگەنە ئامانجە دیاریكراوەكەیان، بەڵام رۆس پیرۆت، دامەزرێنەری كۆمپانیای HKNی ئەمریكی ڕایگەیاندووە: “ئێمە وەك HKN بڕی 55 ملیۆن دۆلارمان لای حكومەتی هەرێمی كوردستان ماوە، ئەو پارەیەش بۆ حەقدەستی مانگی 10 و 11 و 12ی ساڵی 2019یە و دوایین حەقدەستمان لە مانگی یەكی ئەمساڵ وەرگرتووە”.

بەڕێوەبەری ئینستیوتی ئابووری بەژمارە وتیشی، “سەرەڕای ئەو كێشانەی ڕووبەڕووی كۆمپانیا نەوتییەكان بۆتەوە، بەشێك لە كۆمپانیاكان ئاماژە بەوە دەكەن، كە دەتوانن بەردەوامبن لە بەرهەمهێنانی نەوت بەهۆی ئەوەی، كە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان كەمە، كۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی ئەوەی خستۆتەڕوو، كێڵگەكانی گەنەڵ ئینێرجی قازانج بەخشن، تەنانەت بە نرخی نەوتی 30 دۆلاری. ئێمە هێشتا میزانییەكی باشمان هەیە و دەتوانین بەردەوامبین لە بەرهەمهێنانی نەوت، هەروەها كۆمپانیای داناگاز، كە تەنیا كۆمپانیای بەرهەمهێنەری گازی سرووشتییە لە هەرێمی كوردستان ڕایگەیاندووە، دابەزینی نرخی نەوت كار لە ئاستی بەرهەمهێنانی كۆمپانیاكە ناكات”.

كەمكردنەوەی خەرجییەكان لەنزیك مەودا دەبێتە پاڵپشتیەكی باش بۆ هەرێمی كوردستان و بڕە پارەیەكی زیاتری بۆ دەمینیتەوە.

سەبارەت بەمەترسیەكانی كەمكردنەوەی خەرجییەكان بیلال سەعدی ڕایگەیاند، دابەزینی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان لەكاتێكدا لە ئێستادا بەهۆی ململانیەكانی نێوان سعودیە و ڕوسیا زۆرینەی وڵاتانی ئەندام لەئۆپیك و دەرەوەی ئۆپیك پلانی زیاتركردنی هەناردەی نەوتیان بۆ بازار هەیە، لەماوەی نێوان ساڵانی 2014 بەدواوە بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت، خەرجییەكانی كۆمپانیا نەوتیەكان ڕووی لەكەمبوونەوە كردبوو، بەڵام لەدوو ساڵی ڕابردوو بوژانەوەیەك لە وەبەرهێنان لە سیكتەری نەوت دروستبوو، ئەم قۆناغەش بەكەمكردنەوەی خەرجییەكان جاریكی دیكە پڕۆسەی وەبەرهێنان لە كێڵگە نەوتییەكان ڕادەوەستێت لەهەمان كاتدا مەترسیەكی دیكە كە لەسەر ئاستی جیهان لە كۆمپانیا نەوتیەكان بۆتە گرفت بێكاربوونی ژمارەیەكی زۆر كارمەندە لە كۆمپانیاكانی نەوتیەكان و ئەمەش سەرەتای گرفتێكی گەورەترە دەبێت.

خەڵك- بەشی هەواڵ
شەوی بەرات دەكاتە شەوی 15ی شەعبان (نیوەی مانگی شەعبان) كە تەنها نزیكەی 15 ڕۆژێكی دەمێنێت بۆ مانگی ڕەمەزانی پیرۆز و ئەو شەو و ڕۆژەش چەند فەرمودەیەكی پێغەمبەری ئیسلام محەمەد (د.خ)ی لەسەرە.

وشەی‌ بەرات لە ( برا‌ءة) بەرائەتی‌ زمانی‌ عەرەبیەوە وەرگیراوە و وەك هەندێك پێیان وایە، “بە دیاری‌ كراوی‌ بۆ بەرائەتی‌ حەزرەتی‌ عائیشە لەو تۆمەتەی‌ خستبویانە پاڵی،‌ ئەم شەوە دانراوە”، بەڵام هەندێكی دیكە ڕایەكی دیكەیان هەیە و لە چەند فەرموودەیەكیشدا پیرۆزی شەو و ڕۆژی بەرات (15ی شەعبان) ڕوونكراوەتەوە.

بەپێی ڕۆژمێری مانگی كۆچی (هجری) سعودیە، ئەمشەو، كە دەكاتە شەوی سێ‌ شەممە لەسەر چوار شەممە، دەكاتە شەوی (14 لەسەر 15ی شەوی شەعبان) واتە ئەمشەو، شەوی “بەرات”ە.

ئەوقافی هەرێم كاتەكەی دیاریكرد
نەبەز ئیسماعیل، وتەبێژی وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئاینی هەرێم بە (خەڵك)ی ڕاگەیاند، بۆ دیاری كردنی شەوی بەرات پشت بە ڕۆژمێری كۆچی دەبەسترێت و بەپێی ئەو ڕۆژمێرەش ئەمشەو، كە شەوی سێ‌ شەممە لەسەر چوار شەممە 7 لەسەر 8ی نیسان شەوی بەرات-ە، چونكە سبەینێ‌ دەكاتە 15ی مانگی شەعبان.

بە وتەی زانایانی ئایینی، “لە شەوی بەراتدا خوای گەورە لە بەندەكانی خۆش دەبێت و بەڕۆژوو بوون لە ڕۆژەكەیدا سوننەتە”. هاووڵاتیان بەتایبەتی لە سلێمانی و هەڵەبجە و گەرمیان بایەخێكی تایبەتی بەو شەوە دەدەن و تێیدا منداڵان دەگەڕێن و نوقڵ و شیرینی دابەش دەكرێت، بەڵام لە زۆربەی ناوچەكانی دیكەی هەرێم خەڵك زانیارییەكی ئەوتۆی لەسەری نییە.

شەوی بەرات منداڵان بە ماڵاندا دەگەڕێن بۆ كۆكردنەوەی نوقڵ و شیرینی و ڕۆژی دواتریش، كە 15ی شەعبان دەكات زۆرینەی موسڵمانان بەڕۆژوو دەبن، بەڵام لەمساڵدا كە ڤایرۆسی كۆرۆنا بڵاوبۆتەوە و قەدەغەی هاتووچۆ ڕاگەیەنراوە پێدەچێت بەڕێژەیەكی زۆر كەم ئەو یادی بەرات-ە بكرێتەوە.

وشەی بەرات لەچییەوە هاتووە؟
هەندێك وا لێكیانداوەتەوە، كە وشەی بەرات لە (برا‌ءة)ی عەرەبییەوە هاتووە، كە مەبەست لێی بێتاوانبونی حەزرەتی عائیشە، خێزانی پێغەمبەری ئیسلام محەمەد (د.خ) بووە لەو تۆمەتانەی درابوونە پاڵی.

بەڵام مامۆستا فاتیح شارستێنی، وتاربێژی مزگەوتی ڕێگای بەهەشت لە هەولێر، لە وتارێكدا، كە بەرواری وتارەكەی بۆ ساڵی 2011 دەگەڕێتەوە ڕایگەیاندووە، “شەوی موبارەك، كە لە قورئاندا هاتووە، زۆربەی زانیان پێیان وایە بریتیە لە شەوی (قەدر)، بەڵام هەندێك لە زانایانیش، كە ژمارەیان كەمە پێیان وایە ئەو شەوە موبارەكە بریتیە لە شەوی بەرات، كە دەكاتە 15ی شەعبان”.

وتیشی، “فەرمودەیەكی پێغەمبەرمان محەمەد (د.خ) دەربارەی شەوی بەرات هەیە، كە دەفەرموێ‌ (لە شەوی 15ی شەعباندا خوای گەورە بە چاوی ڕەحمەت سەیری خەڵكی سەر زەوی دەكات و بەرەكەتی خۆی دەڕێژی بە سەر خەڵكی سەر زەویدا)، چونكە بەرەو پێشوازی مانگی ڕەمەزان دەڕۆین”.

هاوكات مامۆستا عەبید فەقێ محەمەد ئاماژە بۆ ئەوە دەكات، پێغەمبەری‌ خۆشەویست (د.خ) لەبارەی‌ شەوی‌ بەراتەوە دەفەرموێت (إن الله ليطلع في ليلة‌ النصف من الشعبان فيغفر لجميع خلقه إلا لمشرك أو مشاحن) الصحیحە (1144). واتا (خوای‌ گەورە و میهرەبان لە شەوی‌ 15ی‌ مانگی‌ شەعباندا لە هەموو خەڵكی‌ خۆش دەبێت جگە لەو كەسانەی،‌ كە شەریك و هاوەڵی‌ بۆ بڕیار دەدەن هەروەها لەو كەسانەش خۆش نابێت، كە بەیەكەوە قسە ناكەن و لەبەرخاتری‌ پارە و پول و دونیا و تەماع نەك لەبەرخاتری‌ خوا).

دەشڵێت: “بەهیچ شێوەیەك شەوی بەرات، شەوی‌ لەدایك بونی‌ پێغەمبەری‌ خوا (د.خ) نییە”.

چەند فەرموودەیەكی پێغەمبەر (د.خ) لەسەر 15ی شەعبان (شەوی بەرات)
پێغەمبەری خوا محەمەد (د.خ) فەزمویەتی (اذا كانت ليلة النصف من شعبان فقوموا ليلها و صوموا نهارها) واتە: “ئەگەر شەوی نیوەی شەعبان هات (شەوی بەرات) ئەوە شەوەكە زیندوو بكەنەوە بە نوێژ و خواپەرستی و ڕۆژەكەشی بەڕۆژوو بن”.

هەروەها پێغەمبەری خوا فەرموویەتی (إن الله ليطلع في ليلة‌ النصف من الشعبان فيغفر لجميع خلقه إلا لمشرك أو مشاحن) “ماناكەی لەسەرەوە ڕوونكراوەتەوە”.

شەوی بەرات لە كلتوری كوردەواریدا
ئەمشەو، شەوی سێ‌ شەممە لەسەر چوار شەممە بەرواری 7 لەسەر 8ی نیسان شەوی بەرات-ە و منداڵان بە ماڵاندا دەگەڕێن و چكلێت و شیرینی بە سەریاندا دابەش دەكرێت.

مەلا فاتح شارستێنی لە وتارەكەیدا وتی، “شتی وا نیە لە ئاینی ئیسلامدا، كە خەڵك لە ئێوارەی بەراتدا چێشت لێ‌ بنێن و قورئان بخوێنن”.

وتیشی، “باو و باپیرانی ئێمە ئەم ڕەحمەت و بەرەكەتەی خوای گەورەیان قۆستۆتەوە و وتویانە با ئێوارەكەی بكەینە جەژن و خۆشی و خواردنی خۆش بخۆین و شیرینی و نقوڵ دابەش بكەین و تەبایی نێوانمان زیاتر بكەین، كە ئەمەش بووە بەم شەوی بەراتەی ئێستا”.

شەوی بەرات لە هونەری كوردەواریدا
شەوی بەرات بە زۆری لە سلێمانی یادی دەكرێتەوە و لە یادەوەری خەڵكی سلێمانیدا یادێكی پیرۆزە، شاعیران و هونەرمەندان و مامۆستایانی ئایینی ئەم یادەیان بەرز ڕاگرتووە.

شاعیری گەورەی كورد (مەدهۆش) لە بارەی بەرات-ەوە هۆنراوی نووسیوە:
ئەم شەو شەوی بەراتە شەوی خۆشی و خەڵاتە
وا مناڵان ئەگەڕێن دەس بە دەرگاوە ئەنێن

وتاری مامۆستا فاتیح شارستێنی سەبارەت بە شەوی بەرات:

گۆرانییەكی هونەرمەندی كۆچكردوو، عوسمان عەلی لە سەر شەوی بەرات:

خەڵک ـ لوقمان غه‌فوور

له‌ پاكستان 20 هه‌زار نوێژکەر، كەرەنتین كراون و تائێستاش ئه‌گه‌ڕێن به‌ شوێن سه‌دان هه‌زار نوێژكه‌ری تردا كه‌ به‌شداری مه‌راسیمێكی ته‌بشیری به‌كۆمه‌ڵیان كردووه‌ له‌لاهور له‌ناوه‌ڕاستی مانگی ئادار-دا، وێڕای ئه‌وه‌ی كه‌ نه‌خۆشیی كۆرۆنا ڤایرۆس بڵاوه‌ له‌پاكستان.

ده‌سه‌ڵاتدارانی پاكسان داوایان له‌و كه‌سانه‌ كردووه‌ كه‌ رۆژی 10-12 ئازار به‌شداری ئه‌و مه‌راسیمه‌ ته‌بشیرییه‌ ئاینییه‌یان كردووه‌ خۆیان ڕاده‌ست بكه‌ن بۆ پشكنین و كەره‌نتینه‌ كردن.

به‌پێی راپۆرتێكی ساوس چاینه‌ مۆرنین پۆست، له‌باكووری خۆرئاوای كه‌رتی خه‌یبه‌ر به‌ختۆنخوا، ده‌سه‌ڵاتداران كەره‌نتینه‌یان سه‌پاندووه‌ به‌سه‌ر 5 هه‌زار 300 نوێژكه‌ردا كه‌ له‌و مه‌راسیمه‌ ته‌بشیرییه‌دا له‌لاهور به‌شدار بوون.

هه‌روه‌ها كەره‌نتینی 8 هه‌زار ته‌بشیری تریان كردووه‌ له‌پارێزگای سه‌نده‌هـ-ی باشوری پاكستان، و ده‌یان-یش خۆیان كەره‌نتینه‌ كردووه‌ له‌كه‌رتی بلوشستان-ی باشووری خۆرئاوای پاكستان.

لاهور پایته‌ختی كه‌رتی بنجاب-ه‌ كه‌ دووه‌م گه‌وره‌ترین شاری پاكستانه‌و ژماره‌ی دانیشتوانه‌كه‌ی 6 ملیۆن و 926 هه‌زار و 600 كه‌سه‌.

ئه‌جمه‌ل وه‌زیر، وته‌بێژی شاره‌كه‌ ڕایگه‌یاندووه‌: كه‌ به‌شی زۆری به‌رپرسانی ته‌ندروستی شاره‌كه‌ پشكنینیان بۆ خۆیان كردووه‌ هه‌ڵگری كرۆنا ڤایرۆسن نه‌ك خه‌ڵكی ئاسایی.

وتیشی: “هه‌زاره‌ها ته‌بشیری له‌شاری لاهور گیریان خواردووه‌ به‌هۆی داخرانی ڕێگه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی نێوان شاره‌كانی پاكستان”.

له‌ئێستادا ته‌واوی مزگه‌وت و شوێنه‌ په‌رستیاره‌كانی پاكستان داخراون ، به‌رپرسانی باڵای كه‌رتی بلوشستان ده‌ڵێن: “154 نوێژكه‌ری ناوچه‌كه‌ چوون بۆ ئه‌و مه‌راسیمه‌ ته‌بشیرییه‌ی 10-12ی ئازار له‌نێویاندا دوو كه‌س به‌هۆی ڤایرۆسه‌كه‌وه‌ مردوون و ئه‌وانی تریش خۆیان كەره‌نتینه‌ كردووه‌”.

له‌پاكستان تا رۆژی 7ی نیسان، 3هه‌زار و 900 كه‌س تووشبوون به‌ كۆرۆنا ڤایرۆس و 54 مردوون.

هه‌رچه‌نده‌ تووشبوون و مردن له‌ پاكستان له‌ چاو ژماره‌ی دانیشتوانه‌كه‌یدا كه‌مه‌ به‌ڵام به‌رپرسانی ناوچه‌كه‌ ترسی بڵاوبوونه‌وه‌ی ڤایرۆسه‌كه‌یان هه‌یه‌ له‌ناوچه‌ی ئاسیای ناوه‌ڕاست.

تائێستا 1500 كه‌سی بیانیش له‌پاكستان ماونه‌ته‌وه‌ و له‌ناو كەره‌نتینه‌ی پاكستان دان و به‌شێكیش ناوچه‌كه‌یان جێهێشتووه‌.

هه‌روه‌ها فوئاد شۆده‌ری وه‌زیری زانستی پاكستان له‌لێدوانێكدا نیگه‌رانی خۆی ده‌ربڕی و به‌سه‌رزه‌نشتكردنه‌وه‌ وتی: “پیاوانی ئاینی عینادی ئه‌كه‌ن”.