پێتان سه‌یر نه‌بێت، به‌غدا، له‌بنه‌ڕه‌ته‌وه‌به‌غدای په‌تو سێداره‌یه‌، بۆیه‌هه‌ڵواسینی ئینسان لای عه‌ره‌بی عیراقی به‌شێكه‌له‌كه‌ڵچه‌ری توندوتیژی.

هێشتا دڵره‌قی له‌ناو كه‌ڵچه‌ری عیراقیدا دێت و ده‌چێت. دوای كوژرانی زیاتر له‌424 گه‌نجی توڕه‌ی عیراقی، 9 هه‌زار بریندار. هێشتا ئه‌و خوێنه‌نه‌وه‌ستاوه‌و ناشوەستێت. ئه‌وه‌ی له‌گۆڕه‌پانی وه‌سبه‌ی نزیک تەحریر، به‌به‌رچاوی دنیاوه‌ڕویدا، به‌شێكه‌له‌دڵڕه‌قی عه‌ره‌بی عیراقی بەشیعە و سوننەوە.

گه‌نجه‌ناڕازییه‌كانی به‌غدا حكومه‌تی عیراقیان تووشی شۆككرد به‌پیشاندنی دڵڕه‌قییه‌ك هه‌ر وه‌ك ئه‌و دڵڕه‌قییه‌ی رۆژانه‌حه‌شدی شه‌عبی ده‌ره‌هه‌ق به‌خۆپیشانده‌ران ئه‌نجامیده‌ده‌ن. به‌سه‌دان مۆبایلی دواهه‌مین مۆدێلی ئایفۆن 10 و گالاکسی نۆتی 10 به‌ده‌ستی راست به‌رزكرانه‌وه‌بۆ چركاندنی دیمه‌نی هه‌ڵواسینی سه‌ره‌ولێژی هه‌رزه‌كارێكی 16 ساڵ له‌گۆڕه‌پانی وه‌سبه‌ی نزیك گۆڕپانی ته‌حریر، به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌ی له‌به‌رده‌م ماڵه‌كه‌یدا لەگەڵ خۆپیشاندەران کەوتۆتە چەلەحانێ و داوای چۆڵکردنی ناوچەکەی کردووە، دواتر كلاشینكۆفه‌كه‌ی ده‌رهێناوه‌ و چه‌ند فیشه‌كێكی كردووه‌به‌ناو خۆپیشانده‌راندا تا دوریانخاته‌وه‌له‌ماڵی و خێزانه‌كه‌ی.

له‌رێگه‌ی ئه‌م شاشه‌بچوكه‌ی نوێترین ئامێری پەیوەندیکردنەوە، خۆپیشاندەران به‌سه‌ركرده‌عیراقییه‌كانیان وت: “ئه‌م بێده‌سه‌ڵاته‌به‌نوێترین جۆری هه‌ڵواسین سزاده‌ده‌ین، ئێوه‌خراپتر لێده‌كه‌ین”. ئه‌م دیمه‌نه‌تراژیدییه‌پڕ دڵڕه‌قییه‌، ئه‌لیسا رۆبن-ی په‌یامنێری زه‌نیورۆك تایمزی هێناوه‌ته‌قسه‌و نوسیویه‌تی: “17 جار جه‌سته‌یه‌كی مردوویان داگرتوو به‌چه‌قۆ و ئامێری توندوتیژی لێیاندا و هه‌ڵیانواسییەوه‌. ئه‌وه‌ی جێگه‌ی دڵته‌نگی بوو چه‌ند كه‌سێك كه‌جلی پۆلیسیان له‌به‌ردا بوو له‌وێدا وه‌ستابوون. بێئه‌وه‌ی هیچ بڵێن!”.

دیمەنەکە پێماندەڵێت، به‌هه‌زاران كه‌س له‌ناو بێده‌نگی و توندوتیژیدا وه‌ستابوون، كه‌ئه‌مه‌ش نیشانده‌ری كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی توندوتیژه‌كه‌له‌سه‌رده‌می روخانی بته‌كه‌وه‌بۆ عیراقییه‌كان ماوه‌ته‌وه‌. دوای 16 ساڵ ئه‌م هه‌ست و نه‌سته‌زیاتر بوو نه‌ك كه‌متر. كاتێك بته‌كه‌ی سه‌دام له‌مه‌یدانی فرده‌وس روخێنرا. له‌وساته‌دا جه‌سته‌زیندووه‌كه‌ی سه‌دام-یان چنگ نه‌كه‌وت تا وه‌ك هه‌یسه‌م عه‌لی ئیسماعیل-16ساڵ- هه‌ڵیواسن. كه‌وتنه‌روخاندنی په‌یكه‌ره‌كه‌. له‌وكاته‌دا ئامێره‌وزه‌به‌خشه‌كه‌ی ده‌ستی خۆپیشانده‌ر له‌عیراقدا بوونی نه‌بوو تا سه‌دان فۆتۆی روخانی په‌یكه‌ره‌كه‌بمێنێت. ئه‌وه‌ی ماوه‌ته‌وه‌چه‌ند فۆتۆیه‌كی فۆتۆگرافه‌ری ئه‌مریكی (ئایۆ جیما) یە، كه‌له‌گه‌ڵ كه‌تیبه‌ی سێ–ی هێزی پیاده‌ی ده‌ریایی چوار و كه‌تیبه‌ی یه‌كی هێزی زریپۆش-دا ئه‌و رێكه‌وته‌ی بۆ هه‌ڵكه‌وت، ئەم مێژووە بۆ ئه‌و بمێنێته‌وه‌.

ئه‌مریكییه‌كان كاتێك بته‌كه‌یان له‌مانگی ئه‌پرلی 2003 روخان وه‌ك ره‌مزی رزگاركردنی عیراق نیشانی عیراقییەکانیان دا، به‌ڵام له‌بنه‌ره‌ته‌وه‌عیراقییه‌كان به‌پیاكێشانی نه‌عله‌كه‌ی ده‌ستیشیان، دڵخۆش بوون ئەو ڕقوتوڕەییە بەتاڵ کەنەوە. بته‌كه‌نه‌ما كه‌چی توندوتیژیی و دڵڕه‌قی هه‌رماوه‌. هه‌یسه‌م له‌یه‌ك رۆژدا جه‌للاد و قوربانی. ئه‌و قوربانی ده‌ستی سیستمێكی سیاسی فاشل و فاشسته‌، به‌كلاشنكۆفه‌كه‌ی ده‌ستی كه‌سه‌ر به‌سریه‌ی خرسانی سه‌ر به‌میلیشیا شیعه‌كانه‌و بووته‌هۆی كوژرانی پێنج خۆپیشانده‌ر له‌سه‌رله‌به‌یانی هه‌مان ڕۆژ. كاتێك خۆپیشانده‌ران چه‌ند رۆژێكه‌داوای ده‌ستگیركردنی ده‌كه‌ن ، پۆلیسی عیراق بۆ ده‌ستگیركردنی هه‌ڵده‌كوتنه‌سه‌ر ماڵه‌كه‌یان له‌بری ده‌ستگیركردن، هه‌یسه‌م بریندار ده‌كه‌ن، جه‌سته‌یه‌كی نیوه‌مان و مردوو ته‌سلیم به‌خۆپیشانده‌ران ده‌كرێت.

ئه‌م دیمه‌نه‌ترسێنه‌ره‌، گوزارشتێكی خراپی كاره‌كته‌ره‌كانی خۆپیشانده‌رانه‌كه‌ئه‌وانه‌ی ئه‌مڕۆ دوای یه‌كسانی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌كه‌ن، سبه‌ی ده‌بنه‌وه‌به‌جه‌للادێكی تر، ته‌نانه‌ت له‌وه‌ده‌چێت هه‌ر له‌ئێستاوه‌رێكه‌وت، شتێكی نوێمان پێ بڵێت، رێكه‌وت پێمان ده‌ڵێت، جه‌للاده‌كانی ئێستای عیراق له‌مله‌وه‌ئینسان هه‌ڵه‌واسن، به‌ڵام جه‌للاده‌كانی ئاینده‌له‌قاچه‌وه‌ئینسانه‌كان هه‌ڵه‌واسن.

خوێندراوەتەوەئەبوبەكر كاروانی فتواکەی لیژنەی فتوای یەکێتی زانایان دەربارەی ئافرەت و بەکارهێنانی تەکسی کاردانەوەی جۆراو جۆری لێ کەوتەوە. ئێمەش لای خۆمانەوە حەزدەکەین ئەم چەند سەرنجە دەربارەی فتواکەو کێشەکانی و پەیوەندی بەدین و ئەخلاقی خەڵکەوە بخەینەڕوو:

١ ) فتوا لەم جۆرە شتانەدا تاکە کەسیەو ناگشتێنرێ، هەرکاتێ گشتێنرا تێکەڵ بەسیاسەت و ململانێی سیاسی دەبێت.

٢ ) فتواکە لەچەند ڕوویەکەوە کێشەی هەیە لەوانەش:
ا /تۆمەتبارکرنی هەزاران پیاوی شۆفێری تەکسی بەهۆی هەڵەی چەند کەسێکەوە.کەکارێکی ناڕاستە.
ب / ڕووکردنە قوربانی لەبری تاوانبارو سەرچاوەی کێشەکە!.سەرچاوەی کێشەکە بەو ئەندازەی هەبێت ،هەندێ سایەق تەکسیە ،بۆیە دەبێت زمانی زانایانی ئاین لەوان وحکومەت بێت ولەڕێی کەم کردنەوەی کێشەکان لای ئەوانەوە هەوڵی چارەسەرکردنی بدرێت. بۆنموونە مەرج دابنرێ بۆ شۆفێری تەکسی، چوونە ناو خولی پێشوەختەو دانانی سیستمی چاودێری و..هتد نەك بەهۆی کێشەیەکی جوزئیەوە حوکمێکی کوللی بدرێت.

ج/ فتواکە ڵەگەڵ واقیعی ژیانی ئەم سەردەمەو ڕۆڵی ئێستای ژنی موسوڵماندا ناگونجێ، کەلەدەرەوەیەو کاردەکات و بەمە ئیحراجیی بۆ دروست دەبێ و لاوازیش دەردەخرێت.

د/ ئەگەر فتواکە لە دەرگای کەم کردنەوەی خراپەوە بووە، ئەوا باسی خراپەی ئەخلاقی لەم سەردەمەدا زۆر لەم شتانە قوڵترە.دروستکردنی گومان وشت کردن بەقەزیەو گەورەکردنیشی بەوجۆرەی فتواکە کردویەتی،بەدگومانی و بێ متمانەیی زیاد دەکات و کۆمەڵگەش بەرەو هەڵوەشانەوەی زۆرتر دەبات.چونکە متمانە بەردی بناغەی ژیانی کۆمەڵایەتیە،گەر مرۆڤ و لەوانەش ئافرەت گومانی زۆر لەدەوروبەری کۆمەڵایەتی خۆی بکات و وابزانێ بنەڕەت لەکۆمەڵگەدا بۆتە خراپەکاری و ئیستغلال ،بەربەستی ئەخلاقیان لاواز دەبێت و لەخودی خۆیدا دەچێتەوە خزمەتی خراپەکاری.ئەمە جیایە لە پێویستی هوشیاربوون و دوورکەوتنەوە لە متمانە بەهەموو کەس کردن و ساویلکەیی.

ه/ لەڕووی پەروەردەیشەوە فتواکە کێشەی هەیە،چونکە بەگوێرەی تێگەیشتنێکی بەرتەسك بۆ ڕێسای( در‌والمفاسد اولی من جلب المصا لح ) وخۆکەناردان وکشانەوە لەژیان بنیات نراوە و ڕوانگەیەکی ئیسڵاحی کۆمەڵایەتیشی نیە.

کەدەخوازێت مرۆڤ لەسەر متمانە بەخۆبون و هەست بەهێز و کەرامەت و ڕێسای(المۆمن القوی خیر واحب الی الله من المۆمن الچعیف) دابڕێژرێت وئازاو ئازاد بێت و بخرێته ناو جەرگەی ژیان و لەوێوە ڕوبەڕووی لەڕێ لادان وخراپە ببێتەوە. ئافرەتی موسوڵمانی سەردەمیش دەبێت بەگوێرەی ئەم ڕوحیەتە بەهێزە پەروەردە بکرێت نەك وەك کائینێکی لاوازی بێ دەسەڵات وێنا بکرێت.

٣ )پێمان وایە ئەم مەسەلەیە بابەتی فتوانیەو دەچێتە چوارچێوەی ڕێنوێنی ئەخلاقیەوە.

٤) گرنگە بزانین هەر لەبنەڕەتەوە فتواو دین یەك شت نین، ئەوەی دینە بۆهەموو باوەڕداران پابەندکەرە، هەرچی فتوایە کارپێکردنی وەستاوەتە سەر باوەڕپێبوون و قەناعەتتی شەخسی باوەڕداران.

٥ )ڕاست نیە ئە م مسەلە بۆلێدانی پێگەی زانایانی بەڕێزی ئاینی لەکوردستان بەکاربێت و زیاد لەپێویست گەورە بکرێت و بخرێتە چوارچێوەی ململانێی سیاسی و کۆمەڵایەتیەوە. بۆئەوەی ئەمەش ڕوونەدا گرنگە زانایانی بەڕێزی ئاینی و هێزو ناوەندە ئیسلامیەکانی کۆمەڵگە خۆیان ڕەخنە لەفتواکە بگرن و داوای پێداچوونەوە و ڕاستکردنەوەی هەڵەیەك بکەن کە دەتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ کەم کردنەوەی هەیبەت وکەسێتی مەعنەوی دین و زانای ئاینی و دروستکردنی وێنایەکی دابڕاو لە ژیانی سەردەم بۆیان.

ناوەراستی ئەم هەفتەیە، (مایك پۆمپێیۆ)، وەزیری دەرەوی ئەمەریكا لەوتاری هەفتانەی خۆی، لەبارەی عێراقەوە قسەیەكی نوێی كرد، گوتی(بۆ ئەوەی وڵاتەكەتان سەربەخۆی بێت، دەمانەوێت هاوكاریتان بكەین، و هاوكاریتان دەكەین بۆ دووبارە بونیاد نانەوەی وڵاتەكەتان)، جیا لەوەزیری دەرەوەی ئەمەریكا، دواجار لەڕێگای پەیوەندی تەلەفۆنییەوە، (مایك پێنس)جێگری سەرۆكی ئەمەریكا، لەگەڵ سەرۆك كۆماری عێراق باسی لەوەكردووە كە دەبێت ویستی عێراقییەكان لەدەرەوەی دەستوەردانی دەرەكی رێزی لێبگیرێت، تادێت ئاستی توندوتیژیەكانی عێراقیش زیاتر دەبێت، ئەمەش نیگەرانی ئەمەریكای لێكەوتووەتەوە، كوژرانی خۆپیشاندەران دواجار ئەمەریكای هێنایە دەنگ، ئاگاداری دەسەڵاتدارانی عێراقیشی كردوەتەوە لەوەی خۆیان بەدوور بگرن لەكوشتنی خۆپیشاندەران، ئاستی كاردانەوەكان بەرانبەر بەتوندوتیژیەكان وای كرد كەوەزارەتی دەرەوەی عێراق، باڵیۆزی هەریەكە لە وڵاتانی (كەنەدا و بەریتانیا و فەرەنسا و ئەڵمانیا)بانگ بكات، ئەوەش بەمەبەستی ئاگاداری كردنەوەیان لەدەستوەردان لەكاروباری وڵاتدا، دیار نییە چارەنووسی عێراق بەرەوكوێوە دەچێت، داواكاری خۆپیشاندەران بریتیە لەگۆڕینی كۆی سیستەمی سیاسی عێراق و سەركردە سیاسییەكان، لەم لاشەوە هەوڵەكان بۆ دانانی سەرۆك وەزیرانی عێراق و هەمواری دەستوور و گۆرینی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق و یاسای هەڵبژاردنەكان بەردەوامی هەیە.

عێراق لەبەردەم دوو ئەگەردایە، یەكەم: دیاری كردنی سەرۆك وەزیرانی نوێ لەلایەن سەرۆك كۆماری عێراقەوە بەپێی یاسا، یان هەڵبژاردنی پێشوەختە، لەهەردوو ئەگەرەدا گەرەنتی دامركانەوەی نارازییەكانی شەقامی عێراق ناكرێت، چونكە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق پێنج مانگ كاتی دەوێت بۆ هەڵبژاردن و دیاریش نییە بەدانانی سەرۆك وەزیرانی نوێی عێراق داواكاری خۆپیشاندەران كۆتایی پێبهێنرێت، ئەم ئەگەرانە ئەمەریكای خستوەتە جوڵە. سەركردایەتی ئەمەریكا پەیوەندی راستەوخۆیان لەگەڵ سەركردایەتی سیاسی كوردستان دروستكردووە، بەشێك لە ئامادەكاریەكان رەنگ بێت پەیوەندی بەئەگەری تێكچوونی دۆخی عێراقەوە بێت، سەردانی (مایك پێنس) جێگری سەرۆك ئەمەریكا و (جێمس جیفری سۆن) نێردەی تایبەت سەرۆكی ئەمەریكا بۆ كاروباری عێراق و سوریا بۆ كوردستان دەرخەری جوڵەیەكی نوێی ئەمەریكایە بۆ قۆناغی داهاتووی، ئەوەی هەیە پێشبینیە كە ستراتیژیەتی ئەمەریكا بریتیبێت لە دوورخستنەوەی ئێران لەسەرجەم سێكتەرە سیاسی و سەربازییەكان. لە قۆناغی یەكەم بەشێك لەسەركردەكانی حەشدی شەعبی خرانە ریزی تیرۆرەوە، بۆ قۆناغی دووەم لێدانی سەربازییە لە سەرجەم بنكەو بارەگاكانی حەشد، هەڵبەتە ئەمە بێ كاردانەوە نییە، بەشێك لە چاودێرانی سیاسی عێراق پێیان وایە (دوای سزاكانی ئەمەریكا بەسەر چەند سەركردەیەكی حەشد، ئاستی توندوتیژیەكانی بەرز تر بووەتەوە)، ئەمەش دەرخەری ئەوەیە كە جەمسەرگەری ئێران و ئەمەریكا بەرەو گرژبوونی زیاتر دەروات.

رەنگ بێت بەلای ئەمریكەكانەوە وێنای دوو عێراق بكرێت، (عێراقێكیان ئەوەیە كە پڕە لە ناسەقامگیری، گەندەڵی، بێكاری، نارازی سەرشەقام، دەستوەردانی دەرەكی، كوشتن و بڕین، ململانێی ئەمەریكا و ئێران)، عێراقێكی دیكە ئەوەی چەند ساڵێكە خۆیان ئەم چەمكەیان هێناوەتە ئاراوە، مەبەستیان لە كوردستانە كە(سەقامگیری سیاسی و ئەمنی هەیە، بوژانەوەی ئابووری هەیە، شەرعیەت و رەوایەتی دەسەڵات تائاستێكی بەرچاو بەرزە، لەلایەكی دیكە خەڵك و دەسەڵات گرفتیان لەگەڵ سیستەمی رۆژئاوا و ئەمەریكا نییە)، بەڵام لە عێراقەكەی دیكە ئەمە نابینرێت، خەڵك و دەسەڵات جۆرێك لەلێكترازانیان لەگەڵ ئەمەریكا هەیە، بەچاوی داگیركاری تەماشا دەكرێن، لێرە و لەوێ داوای دەرچوونی هێزەكانیان دەكرێت، جیالەوەی تایبەتمەندی كوردستان ئەوەیە كە لەڕووی كلتوریەوە، جۆرێك پارێزگاری لە پێكهاتە جیاوازەكان دەكرێت كە ئەمە بۆ ئەوان زۆر گرنگە، چونكە نمونەی لەم شێوەی كوردستان لەناوچەكە نییە، تەنانەت لە ئیسرائیلیش، كۆی ئەمانە وادەكات كوردستان شوێنێكی ستراتیژی گرنگ بێت بۆ وەبەرهێنان، بۆ هێزە پێك ناكۆكەكان.

ئەمەریكای دەیەوێت رۆڵی ئێران كەم بكرێتەوە، بگەرێتەوە بۆ سنوورەكانی خۆی دوورخستنەوەی هێزەكانی ئێران و هەڵوەشاندنەوە حەشد لەبەرنامەیدایە، بەپێچەوانەوە، كوردستان گرنگی جیپۆلۆتیكی بەرز بووەتەوە ئەمەریكا دەیەوێت هەڵەكانی بەرانبەر بەكوردستان راستبكاتەوە، چونكە لە 16ی ئۆكتۆبەری 2017 بینیمان كەئەمەریكا چۆن كەوتە هەڵەوە، رێگای دا بۆ مانەوەی حەیدەر عەبادی، چاوپۆشی بكات لەوەی كوردستان لاواز بێت، ئەمە هەڵە بوو، پێگەی ئەمەریكا و هاوپەیمانان لەناوچەكە چۆڵ بوو، ئاسایشی هاوپەیمانان كەوتە مەترسییەوە، ئەمانە فاكتەری گرنگن كە دووبارە چاوەروانی ئەوە بكەین ئەمەریكا بەسیاسەتی نوێ بگەرێتەوە، هاتنی (مایك پێنس)و جوڵە دیپلۆماسییەكان وادەكات پێگەی كوردستان بگەرێتەوە بۆ پێش 16ی ئۆكتۆبەر ئەم جوڵە بەومانایە نییە كە كوردستان هاوكاری بكرێت بۆ جیابونەوە، بەڵكو هەوڵ هەیە پێگەی بەهێز ببێتەوە، جیالەوەی پێگەی سیاسی سوننەلە عێراق لاواز بووە، وڵاتانی كەنداو بەمەترسی دەزانن، بۆیە نایانەوێت ئەم ناوچەیە بكەوێتە دەست شیعە و لەمەترسییەكانی دوای 16ی ئۆكۆتبەر گەیشتوون، سەرجەمی ئەمانە وادەكات كوردستان بەهێز ببێتەوە، بەمەرجێك كاربكرێت پێگەی حكوومەتی هەرێمی كوردستان بەبەهێزی بمێنێتەوە لەگەڵ تەبایی سیاسی.