سەرەتای هەموو مانگێكی ئاب، شیعەی عێراق و ناوچەكە سەرقاڵی دوو یادی لەدایكبونن؛ سیستانی و موقتەدا سەدر. لە ٤ی ئابی ئەمساڵ تەمەنی سیستانیی هەڵكشا بۆ 90 ساڵ و سەدریش 46 ساڵی تەواوكرد، نزیكەی نیوەی تەمەنی سیستانیی.
ئەم پیاوە ئاینییانە هێز و پێگە لە بانگەشەی نوێنەرایەتی یان بریكاریكردنی ئیمامی زەمان “مەهدی” وەردەگرن كە سەرمۆری رێبەرەكانی شیعەیە. هه‌رچه‌نده‌ ئێستا مەهدی “الحُجة” تەنها ناوەکەی ئامادەیە و بڕوا وایە له ‌پەنهانیدا “ستوودە” بێت‌، به‌ڵام به ‌كۆڕای‌ سه‌رجه‌م شیعه‌كانی‌ دونیا سه‌رۆك ‌و کاریزما و ده‌مڕاستی‌ بێ ڕکابەری شوێنکەوتوانی ئەم ئاینزایەیە‌ كه‌ ده‌وروبه‌ری‌ 10% موسوڵمانانی‌ جیهان پێكده‌هێنن.
“مەهدی مونتەزر” یان ” ئیمامی‌ زه‌مان” ناوی راستەقینەی محه‌مه‌دی‌ كوڕی‌ حه‌سه‌ن عه‌سكه‌رییە، له‌ نه‌وه‌ی‌ ئیمامی‌ ئیمام عه‌لی‌ ئامۆزا‌ و زاوای‌ پێغه‌مبه‌ری‌ ئیسلامە (د.خ).
به‌پێی‌ حیكایەتە‌ شیعییه‌كان كاتێك خێزانی ئیمام حه‌سه‌نی‌ عه‌سكه‌ری‌ (ئیمامی‌ یازده‌یه‌م) كه‌ ئارامگاكه‌ی‌ له ‌شاری‌ سامه‌ڕایه‌، شه‌وی‌ 15 شه‌عبان (شەوی به‌رات) له ‌ساڵی 255 كۆچی [869 زاینی‌] كوڕێكی‌ بووه، باوكی ناوی‌ ناوه‌ محه‌مه‌د، بەڵام نه‌یوێراوه‌ له ‌ترسی‌ جەور و سته‌می‌ عه‌باسییه‌كانی‌ ئامۆزایان کە ئەوکات حوكمڕانی‌ عێراق و جیهانی ئیسلام بوون، زۆر ئاشكرای‌ بكات، ته‌نها لای‌ دۆسته‌كانی‌ نه‌بێت.
گێڕانەوەکانی ئەم پێكهاتەیە دەڵێن: ئیمام حه‌سه‌ن كه‌ ده‌ستبه‌سه‌ر بووه،‌ له ‌كۆڕ‌ و كۆبوونه‌وه‌ نهێنییه‌كاندا كوڕە‌كه‌ی‌ به‌ لایه‌نگرانی‌ خۆی‌ ناساندوه‌‌، به‌ شیعه‌كانیشی‌ گوتووه‌ “ئه‌گه‌ر من هه‌رچیم لێهات ئه‌وه‌ مه‌هدی‌ جێگام ئه‌گرێته‌وه”. باوترین وتە و دروشمیش كە دەربارەی مەهدی دەگوترێت ئەوەیە “له‌پاش ئه‌وه‌ی‌ زه‌وی‌ پڕ ده‌بێت له‌ تاوان ‌و سته‌مكاریی‌، ئەو پڕی دەكات لە دادگەری و ئارامیی”، سوننەكانیش هەمان باوەڕیان دەربارەی مەهدی هەیە، بەڵام لە باوەڕی ئەواندا مەهدی ئێستا غەیب نییە و لە كۆتایییەكانی دونیا هەڵدەكەوێت و كوڕەكەی حەسەن عەسكەری نییە.
له‌پاش مردنی‌ باوكی، مه‌هدی‌ ماوه‌ی‌ 69 ساڵ خۆی‌ شاردوەتەوە له‌ خه‌ڵك ‌و ته‌نها له ‌رێگای‌ نوێنه‌ر ‌و نامه‌به‌ره‌وه‌ له‌گه‌ڵ هه‌وادارانی‌ ئال‌ و به‌یت‌ و شیعه‌كان په‌یوه‌ندی‌ كردووە، چوار لەو نوێنەرانەش لە هەموویان ناسراوترن و پێیان دەوترێت “السفرا‌ء الأربعە”. ئه‌م چوار نوێنه‌ره‌ له‌ پاش مردنی ئیمام حه‌سه‌ن عه‌سكه‌ریی باوكی له‌ ساڵی 260 ك – 874ز له‌ عێراق و ئه‌سپه‌رده‌كردنی له‌ سامه‌ڕا‌، كە شیعەكان باوەڕیان وایە ژەهرخوارد كراوە‌ نوێنەر و نامەبەری نێوان مەهدی و شوێنەكەوتەكانی بوون، به‌ مه‌رگی كۆتا كه‌س له‌و چوار نوێنەرەش له‌ ساڵی‌ 329 ك- 941 ز كه‌ عه‌لی سه‌ممه‌رییه‌ قۆناغی نێوانگری و نامەبەری كۆتایی دێت و ئیتر دەرگا بۆ بریكاری و مەرجەعیەتی ئاینی دەكرێتەوە تا ئەوكاتەی كه‌ مه‌هدی ده‌گه‌رێته‌وه‌ سه‌ر زه‌وی بۆ به‌رپاكردنی دادگه‌ریی به‌پێی بیروباوه‌ڕی شیعه‌كان، له‌ ئێستادا چاوه‌ڕوانی ئه‌و رۆژگاره‌ن.
خومه‌ینی‌ كه‌ رابه‌رایه‌تی‌ شۆڕشی‌ ئیسلامی‌ كرد له ‌ئێران‌ (1979) و یه‌كێكه‌ له ‌پایە ناوداره‌كانی‌ شیعه‌گه‌رێتی‌ لە سەردەمی نوێدا، پێیوایه‌ له‌ غیابی‌ “ئیمامی زەمان”دا زۆربه‌ی‌ ده‌سه‌ڵاته‌كانی‌ ده‌گوازرێته‌وه‌ بۆ شه‌رعزانێكی‌ له‌خواترسی‌ شاره‌زا (مه‌به‌ستی‌ خۆی‌ بوو)، تا ئه‌و كاته‌ی خاوەن بڕیاری ڕاستەقینە، کە مەهدی مونتەزەرە”، خۆی‌ سه‌رهه‌ڵده‌دات، هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌ش “كۆماری‌ ئیسلامی‌ی ئێران”ی‌ راگه‌یاند ‌و زۆربه‌ی‌ ئه‌حكامه سڕكراوە‌كانی‌ دین ‌و دونیای‌ شیعه‌كانی‌ خستە بواری پراكتیكەوە.
به‌ڵام ئایه‌توڵڵا ئه‌بولقاسمی‌ خوئی كه‌ رێبه‌ری‌ گه‌وره‌ی‌ پێشووتری‌ شیعه‌كانی‌ جیهان بوو له ‌عێراق و لە شاری نەجەف داده‌نیشت بۆچونێكی‌ پێچه‌وانه‌ی‌ هه‌یه‌‌ و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا نه‌بوو شه‌رعزانی‌ شیعه‌ خۆیان به‌حوكمڕانییه‌وه‌ سه‌رقاڵ بكه‌ن تا ئه‌وكاته‌ی‌ ئیمامی زەمان خۆی ده‌رده‌كه‌وێت، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه‌ش دین‌ و سیاسه‌تی‌ لەیەکتر جیا ده‌كرده‌وه‌‌ و ئێستاش سیستانی کە خوێندکار و درێژەپێدەری قوتابخانەی ئەوە هەوڵدەدات درێژە بەم رەوتە بدات و داوای لێ نەكرێت وەك خۆی ناچێتە ناو پرسە سیاسییەكانەوە.
لەنێوان ئەم دوو ڕەوتە ناجۆرەشدا بۆچوونێکی سێیەم هەیە کە ئایه‌توڵڵا محه‌مه‌د سادق سه‌در (باوكی‌ موقته‌دا) نوێنەرایەتی دەکات و پێیوایە شه‌رعزان ‌و پیاوه‌ ئاینییه‌كانی‌ شیعه‌ هه‌ندێك ده‌سه‌ڵاتی‌ مه‌رجداری‌ ئیمامی زەمانیان به‌ده‌سته‌، به‌ڵام ناتوانن وه‌ك ئه‌وه‌ی‌ كه‌ خومه‌ینی‌ بانگه‌شه‌ی‌ بۆ ده‌كرد ببنه‌ جێگر‌ و بریكاری‌ ڕە‌های‌ ئه‌و، بەم پێیەش هەرچی دابەش بوون و لێکترازانی شیعە هەیە له‌سه‌ر جێگرتنه‌وه‌ی‌ مه‌هدی‌‌ و چۆنییه‌تی‌ ئیدارەدانی شوێنکەوتووانی ئەم ئاینزایەیە له‌ غیابی‌ ده‌مڕاستە گەورەكەدا، ئەم بیروباوەڕە بنەڕەتییە كۆنكرێتییەش زەمینەیەكی بتەوی شەرعیەت و جەماوەر و هێزی رۆحیی مەرجەع و پیاوە ئاینییەكانی شیعەیە ئەمە جگە لە پارەی خومس و پاڵپشتە سیاسییەكان و سەرچاوەكانیتری هێز.

بەبەرچاوی خۆتانەوە چەند ڕۆژێکە خەڵکی لوبنان ڕژاونەتە سەر شەقامەکان و داوای ڕۆیشتنی دەسەڵاتدارە گەندەڵەکانیان دەکەن و ئیمزا کۆدەکەنەوەو ڕازینە بەسەردەمی کۆلۆنیسالیستی فەڕەنسی، چونکە ئەوان و سەرۆکەکەیان یەکەم کەس بوو فریایان کەوت.
لە کوردستان کارێکتان کردووە زۆربەی هەرەزۆری خەڵک پیاوەتی و کەرامەتی نەماوە، ڕووشکێن بووە لەبەر چاوی ماڵ و منداڵی، ئەوەندەی قەرز کردووە ڕووی نییە لە هیچ شوێنێکەوە خۆی دەربخات.
بۆ نازانن هەزاران گەنجی ئە وڵاتەتان لەبەرنائومێدی لە کونجی ژورەوە شەڕ بە دایک و باوکی دەفرۆشێت؟
هۆردووە ماستاوچی و ڕاپۆرت نووسەکانتان خەریکی چین، بۆ داوایان لێ ناکەن شتێکتان لەسەر دۆخەکە بۆ بنووسن، یان ئەوان هەر وا ڕاهاتوون درۆتان لەگەڵ بکەن و سەرتان بۆ بلەقێنن.
چۆن ئاگادار نین مانگانە سەدان خێزان لەبەر نەبوونی و بەتاڵی سفرە و گیرفان و نەمانی کەسایەتی لێکهەڵدەوەشێن و منداڵەکانیان سەرگەردان دەبن و دەیەکی تر زۆربەی نەوەکانیان دەبنە تاوانکار.
بڕۆن سەیری دۆسیەکانی تاوانکاری وڵاتەکەتاە بکەن بزانن ئەوانەی زۆرترین یاسا شکێنی و لاساری دەکەن کوڕی کاربەدەست و هۆردووی ڕێکخستنەکانی خۆتان نییە؟
بە تەمای چین.. کەی بیر دەکەنەوە.. یان خۆتان بە خاوەنی ئەم وڵاتانە نازانن، بۆ تاڵانی و کاتی هەڵبژاردن نەبێت؟
بزانن و نەزانن کەمێک کات بەدەستەوە ماوە، کاتیەتی بەخۆتاندا بچنەوە، دەوربەرمان وەک مەنجەڵی سەرئاگر دەکوڵێت، ئەگەر زەمینە سازی دۆخی عێراق وەک ئێستا بمێنێتەوە، جادەکە بەو پان و پۆڕییە بۆ ئێوە نامێنێتەوە چۆنتان بوێت پێی لێ ڕاکێشن و لێخوڕن.
باشە ئەگەر کازمی لیستێکی لەکوردستان ڕاگەیاند و خەڵکێکی زۆر دەنگی پێدا ئێوە چی دەکەن؟
خۆ ئەویش حزبەکانی کوردستان نییە چۆنتان بوێت وا کورسییەکانیان بەسەردا دابەش بکەن و ڤیتۆتان هەبێت لەسەر نوێنەرەکانیان.
چاوەڕوانی چین..؟ ڕەنگە ئەوەی بەخەیاڵتاندا نەیەت ڕووبدات، ترەمپ دوێنێ وتی بەس لەهەڵبژاردن بیباتەوە، دەستبەجێ لەگەڵ ئێران و کۆریای باکور ڕێکدەکەوێت، قابیلە لێوە لەو گەورەتر بن قابیلە لەخۆیەوە قسەی وا بکات؟
خۆ ئێوە نییە، لەگەڵ هەر گرژی و ئاڵۆزییەکی بچوک، دەمودەست دەستبەرن بۆ هەڵدانەوەی مێژووی خوێناوی دەیان ساڵەتان.
ئێوە نەتانتوانی سوود لە ڕێککەوتنامەی واشنتۆن وەربگرن، کە زەبەلاحترین هێزی جیهان ئاشتی کردنەوە، لەکاتێکدا چەندین وڵات خوازیاری ئەوەن واشنتۆن ناوبژیوانیان بۆ بکات، بەڵام ئێوەی بردە ماڵی خۆی و ئاشتی کردنەوە، مەخابن دەرستان لێ وەرنەگرت، ئێستاش بچوکترین پزیسکی ناکۆکی بەسە، جارێکی تر خەڵک هان بدەنەوە دەستبخاتەوە خوێناوی یەکتر..

پێگەی کورد چیە لە عێراقدا؟ ئایا لە راستیدا کورد پێگەی هەیە لە عێراقدا؟ ئەگەر کورد پێگەی هەیە لە عێراقدا کامەیە؟ چ کاتێک کورد پێگەی دەبێت لە عێراقداو شوێن و پێگەی کورد لە عێراقدا بە چ پێوەرێک دەپێورێت؟ ئایا بوونی هەندێ پێگەی کارتۆنی یان تەشریفاتی بەسە بۆ ئەوەی بڵێین کورد شوین و پێگەی هەیە لە عێراقدا؟ ئایا بوونی چەند وەزیرو ئەندم پەرلەمانێک کە لەسەر حیسابی کورد ئەو پۆست و شوێنانەیان وەرگرتووە، بەسە بۆ ئەوەی بگوترێت کورد خاوەنی شوێن و پێگەیە لە عێراقی دوای سەدامدا؟ یان پێوانەی تر هەن بۆ سەلماندنی بوونی شوێن و پێگەی کورد لە بەغدا؟ کە ئەوەش لە ئاستی یەکەمدا بریتیە لە دەوری بەکردەوەی کورد لە بڕیاری عێراقیدا.

لە ئاستی دووەمدا بوونی کوردی تاک شوناسە لەو پێگانەدا کە مەبەستمان لە کوردی تاک شوناس یان شوناس کوردی ئەو کوردەیە کە شوناسی یەکەمی شوناسی کوردیە نەک شوناسی عێراقی، یان بە مانایەکی ترشوناسی عێراقی نەبێتە شوناسی یەکەمی و شوناسی کوردی ببێتە شوناسی دووەمی، وەکو زۆرێنەی هەرە زۆری ئەو کوردانەی لە هەر چوار پارچەی کوردستان لە ناوەندی دەوڵەتی داگیرکەر یان ناوەندی لەسەر حیسابی دەستبەرداربوونی شوناسی یەکەمیان کە شوناسی کوردیە بۆ شوناسی دووەمیان کە شوناسی دەوڵەتی ناوەندی یان داگیرکەرە، پۆست و پلەو پایەیان وەرگرتووە.

رەنگە یەکێک لە کێشە هەرە سەرەکیەکانی کورد لە مامەڵەکردنیدا لەگەڵ بەغدا ئەوە بێت، ئەو کەسانەی کە لەساڵی ٢٠٠٥ بەدواوە ناردوونی بۆ بەغدا هەر لە کەسی یەکەمەوە کە پۆستی سەرۆک کۆمار بووە تا پێگەکانی تری وەکو جێگری سەرۆک وەزیران و جێگری سەرۆکی پەرلەمان و وەزیرو ئەندام پەرلەمانەکانیش مەگەر تاکو تەرایان تیابووبێت شوناسی کوردبوونی خستبێتە پێش شوناسی عێراقیبوونەوە.

ئەم بۆچوونە لە وڵاتێکدا کە ناسیونالیزمی نەتەوەی زۆرینە یان سەردەست ئەگەر بووبیتە ناسیونالیزمی مەدەنی یان ناسیونالیزمی لیبریالی و قۆناغی ناسیونالیزمی ئیتنیکی بەجێهێشتبێت، ئاساییە ناسیونالیزمی نەتەوەی کەمینە یان بندەستیش بەهەمان پێوانە کاربکات، بەڵام کێشەی کورد لە عێراقدا بەهۆی نەبوونی پرۆژەی نەتەوەیی کوردیەوە هەرگیز نەیتوانیووە بەو شێوەیە بیربکاتەوەو بەڵکو پیادەی بۆچوونێکی هەڵەی کردووە کە بە حیسابی خۆی ئەو کەسانەی ناردووەتە بەغدا کە گوایە نەرمونیانترن بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ عەرەب، کە ئەو نەرمونیانیە لە بنەڕەتدا واتای خۆبەدەستەوەدان و کارکردن بۆ رازیکردنی ئەوی عەرەبە، بە چەمکی کۆمەڵناسیی سیاسیس مانای بەیەکەمبوونی شوناسی عێراقی و بە دووەمبوونی شوناسی کوردیە. ئەمەش وایکردووە جیاوازییەکی ئەوتۆنەبێت لە نێوان ئەو کەسانەی کورددا لە سەردەمی پاشایەتی و دیکتاتۆریەتدا لەسەر بنەمای بڕوابوونی خۆیان و دیاریکردنیان لە لایەن حکومەتەکانی عێراقەوە بۆ پۆست و پێگەی دیار لە دەوڵەتی عیراقیدا هەڵبژێردراون، لەگەڵ ئەو کەسانەی کە کورد خۆی لە دوای روخانی رژێمی سەدامەوە ناردوونێتیە بەغدا.، هەموویان لەوەدا یەکدەگرنەوە کە لە رووی پیادەکردن و  کارکردنیانەوە لە سیستێمی بەڕێوەبردنی عێراقیدا لە پلەی یەکەمدا عێراقین، لە پلەی دووەمدا کوردن، کە دیارە تیاشیاندایە رەنگە هەر بڕوای بە کوردبوونی خۆی نەبێت و کوردبوون نەک شوناسی یەکەمی نەبێت بەڵکو بە شوناسی دووەمی خۆیشی دانەنیت.

کێشەی کورد لەگەڵ بەغدا کێشەیەکە یەک چارەسەری هەیە کە ئەویش جیابوونەوەیە، بێجگە لە جیابوونەوەش هەر هەوڵێکی تر بدرێت هەوڵی پینەوپەڕۆیەو هیچ بەرهەمناهێنێت، رەنگە تەنیا سودەکەی ئەوە بێت کە بەو پینەوپەڕۆیانە چاوەڕوانی هاتنی کاتی گونجاو بۆ جیابوونەوەیەکی لەوجۆرە بکرێت، چونکە هیچ ئەگەرێک لە ئارادا نیە بۆ ئەوەی کوردو عەرەب بتوانن لەوەی ئێستا باشتر پێکەوە بژین، هۆکارەکەشی ئەوەیە دوو ناسیونالیزمی ئیتنیکی ئەستەمە بتوانن پێکەوە لە یەک سیستێمی سیاسی خاوەن سەروەریدا بژین، چونکە هەریەکەیان دەیەوێت پارێزگاری لە شوناسی خۆی لە ئاستی ئەویتریاندا بکات، واتە نەتەوەی کەمینە دەیەوێت لە هەموو روویەکەوە هاوشانی نەتەوەی زۆرینە بێت، ئەوەش هەرگیز روونادات تەنیا لە بوونی ناسیونالزمی مەدەنی یان لیبراڵدا نەبێت کە پەیوەستبوون بۆ یەک نیشتیمان دەبێت و یاسا بەتەواوی ئەوە رێکدەخات و دەستوور دەیپارێزێت و کەلتووری فرەێتی بەڕاستی باڵەدەست دەبێت و چەمکی هاووڵاتیبوون کاری پێدەکرێت و باڵادەست دەبێت بەسەر چەمکی ئیتنیکدا. لە بارێکی ئاوەهاشدا ئیتنیکی زۆرینە هەوڵنادات شوناسی خۆی وەکو شوناسی یەکەم نمایش بکات و پەیوەستبوونی خۆی بە نیشتیمانەوە لە پلەی یەکەمدا دابنێت و شوناسی ئیتنیکی کەمینە وەکو شوناسی دووەم یان پاشکۆ سەیر بکات و ئیتنیکی دووەم وەکو میوان یان زیادە سەیر بکات و لە هەلی دەرکردن و سەرکوتکردنیدا بێت.

ئێستا پرسیار ئەوەیە ئایا ئەگەری ئەوە هەیە لەم عێراقەدا ناسیونالیزمی ئیتنیکی عەرەبی بگوازرێتەوە بۆ ناسیونالیزمی مەدەنی یان لیبراڵی و هاوکات رووبەری سەربەخۆبوون و خۆبەڕێوەبردنی کورد فراوانتر ببێت و شتێک نەمێنێت بەناوی کێشەی خاک و لەسەر بنەمای راپرسی چارەنووسی جوگرافیا دیاری بکرێت. هەڵبەت لە بارێکی وەهاشدا ئەگەر ناسیونالیزمی ئیتنیکی عەرەبی کە بە کردەوە ناسیونالیزمێکی تووندو تیژە تا لوتکەی شۆڤێنیزم، بگوازرێتەوە بۆ ناسیونالیزمی مەدەنی، نەهەوڵی بە زۆر کۆچپێکردنی کورد و بەعيرەبکردن دەدات، نە ماڵ و مڵک و جوگرافیای کورد داگیر دەکات، نە رووی دەبابە دەکاتە کوردستان و نە هەوڵدەدات بە سیاسەتی دوژمنکارانە کورد برسی بکات و یەکێتی نەتەوەیی تێکبدات. بێگومان ئەگەر ناسیونالیزمی ئیتنیکی عەرەبی ئەم قۆناغەی ئێستای بەجێهشت و بوو بە ناسیونالیزمێکی مەدەنی و دەستبەرداری ئەوەبوو کە وەکو دوژمنی کورد رەفتاربکات و کوردی وەکو هاووڵاتی هەمان وڵات و بەهەمان ئاستی ماف و ئەرکەوە قبوڵ کرد و یەکسانی بەکردەوە لە نێوان هەموواندا درووست بوو، هەمووان لە ماف و ئەرکدا یەکسان بوون، ئەوا ئومێدێک دەبێت بۆ ئەوەی کورد لەگەڵ عەرەبدا بێ کێشە بژی، یان کێشەکانی چارەسەر بکات. ئەگەر ئەمەش روونەدات ئەوا هیچ چارەسەرێكی تر بۆ کێشەی کورد لەگەڵ عەرەبی عێراقدا نیە تەنیا جیابوونەوە نەبیت.

بێگومان گواستنەوەی ناسیونالیزمی ئیتنیکی هەرە تووندو تیژی عەرەبی عێراقی بۆ ناسیونالیزمی مەدەنی شتێکە نەک لەسەر زەمینەی واقیع بەڵکو لە خەیاڵیشدا، تەنانەت لە قوڵایی یۆتۆپیاشدا جێگای نابێتەوە. بۆچی؟

بەڵام پێش ئەوەی وەڵامی پرسیاری بۆچی بدەینەوە، دەپرسین سیستێمی سیاسی عێراق چیەو چۆنەو پایەکانی چین و چ عەقڵێک بەڕێوەی دەبات؟ ئایا هیچ هیوایەک هەیە بۆ دروستبوونی سیستێمێکی سیاسی ئیداری لە عێراقدا کە چەقی کارکردنی چەسپاندنی چەمکی هاووڵاتیبوون و دیموکراسی بێت؟ عێراق وەکو دەوڵەت لە مێژووی نوێدا کە مەبەست مێژووی دوای جەنگی یەکەم و هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی عوسمانیە، بە ناسروشتی دروستبووەو ئەو دەوڵەتەی دروستکرا تەنیا بڕیاری سیاسی دروستیکرد لە غیابی کۆمەڵگەیەکدا کە لە ئاستی بەرهەمهێنانی دەوڵەتدا بێت، دەوڵەت بە چەمکی نوێ، یان بە چەمکی کلاسیک. واتە کۆمەڵگای عێراقی لەو کاتەدا نە ئەوەندە پەرەسەندوو بوو کە دەوڵەتی هاوچەرخ، یان دەوڵەتی نەتەوەیی لەسەر بنەمای بوونی ناسیونالیزم بەرهەمبهێنێت، نە دەوڵەتی فیودیالی خێڵایەتی یان ئایینی دروست بکات، بەڵکو ئینگلیز لە پێناوی بەرژەوەندییەکانی خۆیاندا چوارچێوەی دەوڵەتێکیان بۆ كیشاو ناویان نا دەوڵەتی عێراق، کە لە زۆرینەی شیعەو کەمینەی سونە پێکهات و بۆ هاوسەنگی دروستکردن لە نێوان ئەو دوو مەزهەبەشدا کە هەمان ئیتنیک بوون، بەشێک لە ئیتنیکێکی جیاوازیان خستە سەر ئەو دەوڵەتە کە کورد بوو، واتە لە روانگەی ئەوکاتەی ئینگلیزەوە جیاوازی مەزهەبی گرنگتربوو لە جیاوازی ئیتنیکی، هەربۆیە سونەی کوردو سونەی عەرەبیان لە بەرامبەر شیعەی عەرەب دانا، واتە پایەی یەکەمی دروستبوونی ئەو دەوڵەتە مەزهەب بوو، بەڵام سەرباری زۆرینەی شیعە بەریتانیا فەرمانڕەوایی ئەو دەوڵەتەیان نەدایە دەستی شیعە.

جێگای خۆیەتی بپرسین بۆچی ئینگلیز سەرباری ئەوەی شیعەی عەرەب زیاتر لە ٦٠٪ی ئەو عێراقەیان پێکدەهێنا کە ئەوان دایانتاشی، کەچی فەرمانڕەوایی درایە دەستی سونەو مەلیکێکی خواستراو کە ئەو مەلیکەش لە حیجازەوە هێنرا، واتە مەبەست ئەوە بوو کە سەرۆکی ئەو دەولەتە نوێیە خاوەن ئەسڵێکی پەسەندو خوێنی عەرەبی و دەماری عەربی بێت و پێدەچێت ئەو کاتەش ئینگلیزەکان بە گومانەوە سەیری ئەسڵی شیعەیان کردبێت، هەم بە خاوەنی دەمارو خوێنی خاوێنی عەرەبییان نەزانیبن، هەم لە رووی پەرەسەندنی کۆمەڵەیەتیەوە نەک بۆ ئەو کاتە بەڵکو بۆ دواترێش و تاکو ئێستاش  شیعە رووی بەدووی عەرەبی دەنوێنن و لە رووی پەیوەستبوون بە ئەسڵی ئیسلامەوە لەچاو سونەدا ئیلتیزاماتیان شل ترە کەچی لە رووی پەیوەستبوون بە ئیمامەکانیانەوە زۆر تووندن و پەیوەستبوونیان هاوشیوەی پەیوەستبوونی دەروێشە بە تەریقەت و بە شێخەوە، کە ئەم جۆرە پەیوەستبوونەش بۆ بەڕێوەبردن و کاری سیاسی و دەوڵەتداری بێجگە لە داخستن بە رووی دەرەوەدا و بێجگە لە شێوەیەک لە کۆیلایەتی هیچیتر بەرهەم ناهێنێت.

رەنگە ئینگلیز لەسەرەتای دروستکردنی دەوڵەتی عێراقیدا باش لەوە تێگەیشتبن کە سایکۆلۆجیای کەسێتی کۆمەڵایەتی شیعە چیەو چۆنە، بۆیە رێگایان نەدا شێعە لە دروستکردن و بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراقیدا دەورێکی ئەوتۆیان هەبێت و ئەوەش وایکرد کە شێعە نەبنە خاوەنی عەقڵی بەڕێوەبردن و دەوڵەتداری، تەنانەت تاکو ئێستاش ناتوانن دەوڵەتداری بکەن.

خۆئەگەر بشبن بە فەرمانڕەوا، ئەوە دەوڵەت و ئیدارەی ئەوان هەرگیز نابێتە دەسەڵاتی یەکەم مادەم ئیمام و  مەرجەع هەن و بڕیار لای ئەوانە. دەسەڵاتی پازدە ساڵی رابردووی شیعە لە  عێراق و چڵ ساڵی فەرمانڕەوایی لە ئێران دەریخستووە کە دەوڵەت و دامەزراوەی دەوڵەت پاسەوان و پارێزەری دەسەڵاتی ئیمام و مەرجەعن کە ئەوانیش نوێنەری ئیمامی عەلی و زمانحاڵی سەندنەوەی تۆڵەی خوێنی بە ناحەق رژاوی حسێنن و  لە سەر زەوی. واتە پێکهاتەی هەرەمی دەسەڵاتی شیعە هەر هەمان هەرەمی دەسەڵاتی ئایینیەو لە هەرەمی دەسەڵاتی ئایینیشدا کە تاکە کەسی نوێنەری خۆدا لە لوتکەدایە هەرگیز نەدیموکراسی دروست دەبێت و نە فرەکەلتووری جێگای دەبێتەوە، هەر بەوپێیەش بەهیچ شێوەیەک قبوڵکردنی ئەویتر نە دەبێتە کەلتور و نە بواری پێدەدرێت و نە زەمینەیەک بۆ بوونی هەیە.

کەواتە بێجگە لەوی شێعە کەسی تر قبوڵ ناکرێت. ئەمە روویەکی ئەو عێراقەی ئێستایە کە هەندێ بە هیوان ئەو عەقڵیەتە کورد قبوڵ بکات و پێکەوە بژین. بێگومان لەپاڵ ئەم بنەمایەی شیعەگەریدا، عێراق تاکو ئێستاش لە رووی پێکهاتەی کۆمەڵایەتیەوە پێکهاتەیەکی خێڵایەتیە کە رایەڵەی بەهێز تیایدا رایەڵەی دەمارو خوێنە، ئەمەش بۆ شیعەو سونەش راستەو هەردووکیان سەرباری جیاوازی مەزهەبی بەڵام هەمان پێکهاتەی کۆمەڵایەتییان هەیەو لەسەر بنەمای خوێن و دەمار بنیادنراوە.

ناسیونالیزمی عەرەبیش نەک هەر لە عێراق بەڵکو لە هەموو جیهانی عەرەبیدا لەسەر پایەکانی خێڵایەتی- خوێن و دەمار- و ئیسلام –سونەو شیعە- پێکهاتووە. ئایا دەشێت ئەم ناسیونالیزمە کە ئێستا لە پارتە شیعەو سونەکاندا خۆی دەنوێنێت و ناسیونالیزمێکی ئیتنیکی رەگوریشە خێڵایەتی ئایینیە بگوازرێتەوە بۆ ناسیونالیزمی مەدەنی؟ ئایا ئەگەری ئەوە هەیە دامەزراوەی خێڵایەتی ریشە دەمارو خوێن و پانتایی کۆنەست و رۆحیی داگیرکراو بە مەزهەبیەتی داخراو و کورتبین و تووندڕەو و مۆتوربەکراو بە تووندترین رەگەزەکانی فاندەمێنتاڵیزمی ئیسلامی سونەو شیعەو لە زەمینەو پاشخانێکی کۆمەڵایەتی هێجگار دواکەوتووی وەکو ئەوەی عێراقدا هەلومەرجی بنیادنانی سیستێمێکی دیموکراتی بڕەخسێت کە تیایدا ئینتیما بۆ نیشتیمان و ئینتیما بۆ عێراق و برایەتی لە نێوان هاووڵاتیانی ئەو نیشتیمانەدا و یەکسانی و دادپەروەری لە نێوانیاندا نەک هەر ببێتە کەلتوری باڵادەست، بەڵکو لەسەر زەمینەی واقیعیش رەنگبداتەوەو کاری پێبکرێت و عێراق ببێتە زەمینەی فرە کەلتوری و یەکتر قبوڵکردنی خۆویستانەو روانین و مامەڵەکردن لەگەڵ هەمووان بەیەک چاو و لە روانگەی هاووڵاتیبوون و هاوئینتیماییەوە، ئەمەش جێگا بە جیاکاری ئیتنیکی و جوگرافی و کەلتوری و ئایینی و مەزهەبی چۆڵ بکات و خۆی جێگای بگرێتەوە، ئەوا لە بارێکی وەهادا پێویستە لەسەر کورد لە هەموو ئاستێکدا وەکو عێراقی رەفتار بکات و بەئەندازەی مافەکانی لە عێراقدا دەبێ ئەرکی سەرشانی جێبەجێ بکات.

بەڵام ئەی ئەگەر ئەمانە هیچی بوونی نەبوو، ئەوی زۆرینەی عەرەب کە بریتین لە ئیتنیکی نەتەوەی سەردەست و ناسیونالیزمی عەرەبی نەک تەنیا لە عێراقدا بەڵکو لە هەموو ئەو وڵاتانەی تریشدا کە بێجگە لە عەرەب ئیتنیکەکانی تریشیان تێدایە، هەموو هەوڵێک دەدات و کۆشش دەکات بۆ بەهێزکردنی ئیتنیکی عەرەبی لەسەر حیسابی لاوازکەردن و لەناوبردنی ئیتنیکەکانی تر، چونکە ئەو ناسیونالیزمە هەمان شێوەی هەموو ناسیونالیزمێکی ئیتنیکی بە کاریگەری سەرچاوەکانی سەرهەڵدان و دەرکەوتنی و بەکاریگەری سروشتی پێکهاتنی ناسیونالیزمێکی تووندڕەوو داخراوەو وایدەبینێت هەر نەشونوماکردن و گەشەکردنێک لە ئیتنیک و نەتەوەو گەلانی تردا رووبدات، لێدانە لە بوونی ئەم، بەتایبەتیش وەکو نەیارو جێگرەوەی خۆی سەیری ئەو ئیتنیکانەی تری وەکو کورد دەکات کە ناچارکراون لەگەڵ ئەودا بژێن و ئەویش تەنیا وەکو پاشکۆی خۆی سەیریان دەکات.

بێگومان دەوڵەتی عێراقی بەرزترین ئاستی گەشەکردنی کە ئەو ناسیونالیزمە خێڵایەتیە مەزهەبیە فاندەمێنتاڵە داخراوەیە پێیگەیشتووە، بۆیە چاوەڕوانی ئەوەی لێناکرێت نە بەرەو دیموکراتی هەنگاو بنێت، نە مافی مرۆڤ و نە سادەترین ئاستی یەکسانی و دادپەروەری و نە لاوازترین چەمکی هاووڵاتیبوون تیایدا بێتە ئاراوە، بۆیە هەر باسکردنێکی یەکێتی عێراق و گێڕانەوەی کورد بۆ ژێر سایەی ئەو سیستێمە مەزهەبیە- خێڵەکیە نەتەوەییە لەناوخۆدا ناکۆک و وابەستەیەی مەرجەعی شیعەو ئیخوانی سونە، بێچگە لە تێنەگەیشتن لەوەی لە واقیعدا هەیە هیچی تر نیە. هەر لێرەشەوەیە هەموو کوردە ئیخوانیەکان و هەموو کوردە پرۆشیعەکان باسی گەڕانەوە بۆ ژێر سایەی عێراق و هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی هەرێمی کوردستان دەکەن. ئەمەش ئەوە نیشان دەدات کە بۆ کوردە ئیخوانیەکان و پرۆشیعەکان و زۆرینەی ئەوانەشی بەدوای بەرژەوەندیە تایبەیبەتیەکانی خۆیانەوەن لە بەغدا، شوناسی عێراقی بە تەواوی بووەتە شوناسی یەکەمیان و سوناسی کوردبوون بووەتە پاشکۆ کە ئەوەش زیاتر دەرئەنجامی لاوزی کەسێتی خۆبەبچووک زان و کورد بە بجووکزانینە لەبەردەم کەسێتی عەرەبی و ئیتنیکی عەرەبیدا. هەر لەم روانگەیەوە، ئەو کوردانەی شوناسی عێراقی شوناسی یەکەمیانە، بۆ کورد بوون و نەبوونیان لە بەغدا هاوشێوەیە لە هەر پێگەیەکدا بن، واتە لە هەر سێ سەرۆک کۆمارە کوردەکەی عێراقەوە تە دوا بەرپرسی کورد لە عێراق با بۆمان بژمێرن چ سودێکیان بۆ کورد هەبووە. بەڵام ئاشکرایە زیانەکانی هەموویان بۆ مەسەلەی نەتەوایەتی کورد چی بووە.

بۆ نموونە بە حیساب سەرک کۆمار پارێزەری دەستوورە، بەڵام ئەوەتی دەستووری عێراق دانراوە هەموو رۆژێک پێێ لێدەنرێت، ئەی کوا رۆڵی ئەو پارێزەرانەی دەستوور؟ کەواتە ئاشکرایە کورد لە بەغدا مادەم بەشدار نیە لە بڕیارداندا کەواتە بوون و نەبوونی لەوێ وەکو یەکە. لە راستیدا ئەگەر کورد ئاسۆی بینینی هەبووایە هیچ کەسی نەدەناردە بەغداو بەجۆرێک رێکەوتنی لەگەڵ بەغدا دەکرد لە رووی داراییەوە هاوکارییەکی جێگیری بکردایەو هەموو ئەو پۆستە کارتۆنیانەی دەدایەوە بە عەرەب و دەشیا ئەوەش بەجۆرێک دەوری هەبووایە لە خاوکردنەوەی تووندوتیژی و ناکۆکیەکانی نێوان کوردو بەغدادا، چونکە ئاشکرایە بەردەوامبوون بەم شێوەی پانزە ساڵی رابردووی پەیوەندی نێوان کوردو عێراق هیچ دەرئەنجامێکی باش بەدەست نایەت، عێراقیش نابێت بەو عێراقەی کە کورد بچێتە ژێرباڵی و پارێزراو بێت، بۆیە پێویستە تا ئەو کاتەی هەلی جیابوونەوە دەڕەخسێت و بکەرێکی کوردی درووست دەبێت  بەکردەوە نەک بە قسە ئەوە بکات بە واقیع، پێویستە کورد لە دوای شێوەیەکی تر لە پەیوەندی لەگەڵ عێراقدا بگەڕێت و خۆی بەوەوە خەریک نەکات عێراق چۆن سیاسەت دەکات و چۆن هەڵبژاردن دەکات و کێ سەرۆک وەزیرانەو کێ بڕیاردەدات. هەرکەس سەرۆک وەزیران بێت و هەرکەس دەسەڵاتی بەدەستەوە بێت لە بەعدا بە گوێرەی کورد هەمان شتە چونکە ئەوەی لە بەعدا فەرمانڕەوایە نوێنەرایەتی ناسیونالیزمی ئیتنیکی خێلایەتی مەزهەبی عەرەبی دەکات و دەبێ بەپێی بەرنامەو عەقڵیەت و ستراتیژی ئەو ناسیونالیزمە کاربکات و جیاوازی کەسەکان لە خراپترینیانەوە کە سەدام حسەین بوو بۆ باشترینیان کە دیارە نەک باشترین نیە ئەویش هەر خراپ بوو کە عادل عەبدولمەهدی بوو زۆر کەمە چونکە هەموویان جێبەجێکەری هەمان بەرنامەن و هەرکەسی تریش بێت هاوشێوەی ئەوانە.

باشترین نموونە کە دواین نموونەیە، عەقڵی بێگەوهەرو ساویلکەی سیاسی کوردی گۆرانی بە باڵای کازمیدا دەگوت، هەرچۆن ئێستا بەشێکی دیار لە  راگەیاندنی ساویلکە یان رەنگە لە هەندێ باردا کڕراوی کوردیش بەشان و باڵایدا هەڵدەدەن، لەکاتێکدا قورسایی کازمی وەکو کەسێتی و وەکو پاشخانی کۆمەڵایەتی و وەکو پاڵپشتی حیزبیش لە وەزنی باپوشکەیە و وەکو زۆرێک لە عەرەبەکان دەڵێن پیاوی فەیسبووک و تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانە نەک پیاوی کار. بەهەرحاڵ مەبەستم ئەوە نیە بڵێم، شێوەی سیاسەتی خراپی عێراق بەرامبەر بە کورد پەیوەندی بە کەسەکانەوە هەیە، نەخێر شێوازی سیاسەت و مامەڵەی عێراق لەگەڵ کورد بەرهەمی کەلتوری ناسیونالیزمی ئیتنیکی خێلایەتی مەزهەبی عێراقیە و بۆ مەودای دووریش ئەگەری گۆڕانکاری ئەوتۆی تێدانیەو هەروەهاش دەمێنێتەوە، بەڵام ئەوە ساویلکەیی عەقڵی سیاسی کوردی و نانەتەوەییبوونی حیزبی کوردی و نەزانینی کارکردنی نوخبەی سیاسی کوردی و تێنەگەیشتنی بەشێکی و عیراقیبوونی بەشێکی ترێتی، واتە بەیەکەم کردنی شوناسی عێراقی و بە دووەمکردنی شوناسی کوردی لە لایەن نوخبەیەکی سیاسی و حیزبیشەوە بە تایبەتی کوردە ئیخوانیەکان کە کلکی سونەن و پرۆشیعەکانیش کە پەیوەستن بە پانتایی شیعەوەو تێنەگەیشتنی ئەوانی ترو لەبری کارکردن لە پێناوی کوردو بەرژەوەندیە نەتەوەییەکانیدا حیزب و نوخبەی سیاسی کوردی سەرقاڵن بەبەرژەوەندیە تایبەتیەکانی خۆیانەوەو کارکردن لەگەڵ بەغدای ئەوانەی لەگەڵ بەغدا رێکن و ناکۆکی لەگەڵ بەغدای ئەوانەی لەگەڵ بەغدا ناکۆکن بەگشتی پەیوەندیان بە بەرژەوەندیە تایبەتیەکانیانەوە هەیە نەک بەرژەوەندی کورد، هۆکەیشی نەبوونی پرۆژەی نەتەوەیی کوردیە لە لای حیزب و نوخبەی سیاسی کوردی، بۆیە چاوەڕوانی ئەوە ناکرێت کورد لە سەردەستی کۆی ئەم حیزبانەی ئێستاو ئەم نوخبە سیاسیەی ئێستادا ببێتە خاوەنی شتێکی لەوەی ئێستا زیاتر.